Zoram Loneitu
Editorial Board
Editor-in-Chief
Dr. C. Lalzarliana
Director of Agriculture
(Crop Husbandry)
Editor
James Vanlalluaia
Deputy Director (Extension)
Joint Editors
R. L. Thanzuala
Joint Director of Agriculture
(Technical)
K. Cholo
Joint Director of Agriculture
(Planning & Monitoring)
Contributing Editors
DAO Aizawl, Lunglei,
Saiha, Champhai, Kolasib,
Serchhip, Lawngtlai, Mamit.
Circulation Manager
George Lalthanngura
ASSO
Members
Rohmingthanga Colney
Deputy Director (Planning)
Lalthanzuala
Deputy Director (Agronomy)
C. Lalthlamuana
Deputy Director (Oil Palm)
Tlangtimawia Zote
Insecticide Analyst
B. Ramnunsanga
SMS (Agronomy)
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
Contents
Editorial ……...…………………………………………….. 2
General Section :
1. Lehkhathawn …………………………………………….. 3
2. Agriculture Minister‘s Speech …………………………... 4
3. Director‘s Speech ………………………………….…….. 7
4. Field visit kan nei ……………………………………..... 10
- C. Lalhazova
5. Loneitu entawn tlak Pu Lalmalsawma ………………. 13
-R. K. Nithanga
6. Loneitu dinchhuah nan Oil Palm ………………………. 15
MAHIOPEN
7. Agriculture Marketing …………………………………. 18
- Lalthanzuala
8. Lei Chara Ruah Mal Far …….......................................... 20
- James Vanlalluaia
Technical Section :
9. Pest Serveillance ……...................................................... 26
- J. Rokima
10. Thlai Ral ……………...................................................... 29
- R. Lalrinawma
Regulars :
1. Kan Chet Velna .………………………………………... 32
2. Keimahni .......................................................................... 35
-1-
Editorial
Hun hi pawisa a ni‖ tih thufing kan hre tawh hin a. Hnam fing zawkte chuan
he thufing hi a takah an chanter mek a ni.Mitinin inang heuha kan chan chu
‗HUN‘ hi a ni a. Mi fing ber leh mawl ber te, hausa leh rethei ber te, upa ber
leh naupang ber te pawhin kum khatah ni 365 kan nei heuh a, darkar khatah minute 60 leh
second 60 kan chang heuh bawk a ni. America ram khu Red Indian ho kuta a awm lai chuan
ram rethei berte zinga chhiar an ni hin a. Nimahsela, sap ho an lut a, taima taka hna an thawh
chinah chuan an ram chu a lo hausain a lo ropui ta hle a ni. Hitler-a hlaua German ram aanga
tlanchhia Juda-ho, America rama an luh khan sum leh pai engmah an nei lova. Nimahsela, kum
nga a lo ral chuan an zinga mi henkhat chu Millionaire te, Multi-Millionaire te an lo ni thei
tawh a ni an ti. Pa pakhat chuan, Lalpa hriselna min pe la, a dang zawng chu keimahin ka
intum vek ang” tiin a awngai e, an ti. Khawvelah hian Pathianin rethei nghal tura a siam kan
awm bik lo, kan tha leh hunte kan hman thiam leh thiam loh a zirin kan retheiin kan hausa mai
zawk a ni. Japan-ho Mizorama lo kalte chuan, Keini chu kan ul em mai a, YMA leh NGO
activities ha tak tak inneih ang hi kan ti ve hman lo a ni” an ti.
Heng kan sawi takte hian hlawhtlinna chu hun hman thiamah a innghat a ni tih min zitir chiang
hle awm e. Sawrkar anpuina dawn tumna leh awlsam taka pawisa hmuh tuma beihna kawngah
kan inel nasa ta hle mai a. Hengte avang hian hausa thut pawh sawi tur an awm nual reng a ni.
Mahse, inghahna neilo hausakna hi hlawhtlinna a tling lo. Pathianin ram leilung ha tak, Sik leh
sa leh ruahtui ha tak min pe a, kan rama thlai leh thei chi hrang hrang thar theihte hi kan
inenkawl nan a tawk hle a, hemi hai chhuak tur hian an kan lak a ngai hle a ni. Ţhalai ten feh
kawng zawh kan intihhmuh a, leilung hausakna hai chhuak tura kan tha leh zung kan hman tak
tak a hun ta. Kan thlah lo awm zel turte tana chenna tlak a nih theih nan kan ram leilung
hausakna rah seng thei turin an la ila. Kan hun neihte hi mut nan te, vah mai mai nan te, thil ul
lo tih nante hmang lo ila, nikhatah darkar 24 hun kan neih hi thil ha tih nan chauh hman i tum
ang u. Hun hi pawisa a ni si a.
(Dr. C. LALZARLIANA)
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-2-
Lawmthu Sawina
To
The Director,
Agriculture Department,
Aizawl, Mizoram.
Subject : Lawmthu sawina.
Ka pu,
Damdiai zau Hortoki-a farmer-te min duhsak hin avangin kan lawm em em a, i chungah
lawmthu kan sawi e.
Min duhsakna avangin thil min tihsak hrang hrangte
1. RADP Scheme hnuaia Water Harvesting Tanky 7 (pasarih) min pek te,
2. Kum 2014-2015 a Land Development min tihsak te leh
3. Custom Hiring atana Tractor min pek bakah Development hrang hranga min hriatreng
avangin kan lawm em em .
Heng Development min siam sak avang hian kumina kan buh tharchhuah tur phei hi chu
harsatna lian thamte kan nei a nih loh chuan 50% hiala a pun chhoh kan ring.
Ka pu, heng kan lawmthu sawinate hi min pawmsak chuan kan lawm em em ang. Kan
lawm e.
I rintlak,
Sd/- Sd/-
(LALRAWNGBAWLA) (SELŢHUAMA)
SECRETARY CHAIRMAN
F.M.C. F.M.C.
DAMDIAI ZAU, HORTOKI DAMDIAI ZAU, HORTOKI
-3-
MASA 5
th
General Conference
25
th
February, 2016 a Tourist Lodge, Berawtlang-a neih
Pu R. Lalzirliana, Hon’ble Agriculture Minister Thusawi
In zinga ka lo tel ve thei hi ka lawm hle mai.
Agriculture hi kan ram ei leh bar dinhmun ngelnghehna leh hmasawnna hnukpui a la ni
reng a, nangni hi chumi atana thiamna bik neite in ni.
In thiamna leh finna behchhanin ‗Agriculture leh loneitute dinhmun chawikan‘ tih chu
thupuiah kan nei chho reng a, nasa takin hma pawh kan la a ni. Hma kan lo lak tawh zawng
zawngte thlir kirin tihfuh tawk loh lai leh kan hlawhtlinnate pawh uluk taka ennawn a ni reng a,
tun hma zawng aia chak leh fimkhurin hma kan la chho zel a, chu chuan nasa takin rah ha a
chhuah mek a ni.
Kan chet velna han thlirin sawi chak deuh deuh ka nei ve a
1. Kan Sorkar hian Centrally Sponsored Scheme (CSS) lo awm sa RKVY, MMA, NFSM,
ATMA leh a dangte chu uluk lehzualin a zir chiang a, tun hma zawng aia nasa leh
angkaiin a hmang ta a. Tin, NLUP hnuaiah Department chuan kum 2010-11 aang khan
hma kan la an ve a, vawiin thlengin WRC, Oil Palm leh Fu chin kawngah chhungkaw
tam tak kan anpui tawh a. CSS leh NLUP ]angkawp avang hian loneitu chhungkaw tam
tak khaichhuah an ni a, hengte avang hian hmasawnna nasa takin a chak phah a tih theih
awm e.
2. Kan mipuite tana pawimawh em em, ‗Eizawnna ngelnghet siam‘ hi thinlunga dah nghet
tlatin hma kan la ho a, mi tam tak chu rahbi rual rem rap theiin kan siam mek kan ti ngam
awm e.
3. Kan ramah lo neih a hlawk loh hin avang leh ]halaite tel vena a tlem em hin avangin
khawl ha hrang hrang tractor, power tiller, tui pump khawl leh a dangte kan chhawp
chhuak zel a, hei hian halaite a tiphur a, buh leh bal tharchhuahna kawngah kan halaite
an tel tam chho telh telh a, heng avang hian loneituten hahdam leh hlawk zawkin thlai an
ching a, an thar chho mek a ni.
Tin, CSS leh NLUP sumte pawt khawmin Sorkar-in nasa takin khawl man a tihhniamsak
a, a tak taka hnathawktute hnenah man tlawm zawkin khawl hrang hrang kan pe thei ta
zel a, a lawmawm tak meuh a ni.
4. Leilet (WRC) lama hmalakna ha tak avangin leilet nei an pung a, leilet hmun pawh a
pung chak hle. Hei hian tlangram lo neih a titlem zel a, kum 2008 aanga chhut ringawt
pawhin tlangram lo neih hi za zela 50 vel zetin a tlahniam tawh a ni.
-4-
Hengte avang hian kan buh thar pawh a pung chho ve zel a, productivity pawhin hma a
sawn zel a, a lawmawm hle. Mi tam takin hmun nghetah thlai an ching a, ramngaw
tichhetu tlangram lo neih an bansan ta zel bawk.
5. Technology thar, entirnan, System of Rice Intensification (SRI), Improved Package of
Practices (IPP) leh Hybrid Rice Technology (HRT) te avangin kan buh thar pawh a pung
chho ve zel a, a ram pum ang pawhin kan hatpui hle a ni.
6. Kan ram hang zel atana kan innghahna la ni tur Oil Palm chin kan uar zel a. Vawiin
thlengin hectare 18,000 vela zauah Oil Palm kan lo ching thei ta a, CSS leh NLUP
angkawpin hma min sawntir zel bawk. Bukvannei-ah Oil Palm Mill ha tak kan bun
tawh bawk a, Oil Palm chingtute tan pawh beiseina thar a siamsak hle a, hma kan sawn
zel turah kan inbeisei a nih hi.
7. India Sorkar-in ram pum atana Scheme a siam RKVY chu NLUP malsawmna avangin
kum 2010-2011 aang khan kan lo hmang chho ve thei ta zel a, kan angkaipui hle.
8. Mipui zaa 60-70 te innghahna, Agriculture enkawltu Department hi hun rei tak
thlahthlam leh ngaihsak loh a ni a; a thawktute pawh in hnualin in bei a dawng fo hin.
Hei hi hrerengin Sorkar chuan Department siam hatna turin hma a la ta a:
i. Kum 2011-ah Service Rules siamsakin Organized Service-ah hlankai a ni.
ii. Kum 2012-ah Entry Grade (AEO) chu Group B aangin Group A-ah hlankai a ni
a, Mizorama Organized Service dangte nen inang khata dah in ni ta.
iii. Agriculture Department-a Officer indaih lohna pawh chingfel chho zelin tun kum
5/6 chhung ringawt hian promotion/appointment hmu pawh mi 40 chuang in awm
thei ta bawk.
iv. Post thar pawh Department mamawhna enin kan siam belh zel a.
v. Hmun eng emaw zatah Office leh Staff Quarters thar kan sak belh zel bawk a.
vi. Agriculture hi kan hnam hnukpui a nih avangin a Department tihchangtlun zel hi
a pawimawh a, duhsak tlaka in thawh erawh a ngai awm e.
9. Vawiinah hian kan ram tana theihtawp chhuaha in lo beih tawhna zawng zawngah
lawmthu ka sawi a, dik tak leh rinawm taka hna kan thawh chuan hmasawnna a awm
ngei ngei hin tih hi chiang hle bawkin ka hria.
10. Agriculture Service Officer-te hi kan ram ei leh bar dinhmun siam ha theitu ban
pawimawh ber in ni a, in kovah kan ram dinchhuahna hi a innghat thui hle a ni tih hre
nawn fo turin ka chah duh che u a ni.
11. In duh angin Sorkar-in thil tihsak thei diak diak rih lo che u mah se la, taima tak leh a eng
zawnga thil reng reng thlir tlat chunga nasa taka thawk zel turin ka chah duh che u a.
Sorkar pawhin theihtawpin hma a la zel ang a, ram intodelh ni hmasa turin an a la zel
ang a, ei leh bara kan intodelh hmasak phawt chuan hma a sawn zel loh theih loh.
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-5-
12. Hmabak erawh a ko a, tih tur a la tam hle. Chawl hman kan ni lo a, chawl thei kan ni hek
lo. Harsatna lam en tlat mi tan chuan engmah a tih tak tak theih loh a, beiseina nena
hmatiam pan tlat mi erawh a hlawhtling hin.
13. Kan Sorkar-a kan mithiam bikte hian nasa zawkin rilru seng zel ula, ram leh hnam
hmasawnna tura ngaihtuah ul apiang mut mawh hnar mawha neiin an la ula, a
tihhlawhtlin theihna tura tih theih kan nei ve a nih phawt chuan theihtawp ka chhuah ve
ang.
14. Taksa pakhatah peng hrang hrang a awm a, mahni hna heuh an thawk ang hian, kan ram
leh hnam hmasawnna leh dinchhuahna atan mi tinin tih tur kan nei heuh a, inlungrual
taka kan thawhho tlat zel chuan hma kan sawn zel ang.
15. Mahni service hmakhua ngaihsak tur a ni a, service zahawm taka siam tur pawhin
member tinten an lak a ngai. Chutih laiin, ram leh hnam hmasawnna dah hmasa si lo,
mahni service hamṭhatna tur ringawt tuipui a awm theih viauin a rinawm. ―A ram leh a
felna zawng hmasa rawh u‖ a tih ang deuhin kan ram leh hnam tan hian nasa takin han
thawk phawt mai ula, in service chungchanga harsatna hrang hrangte chu Sorkar hian a
ngaihtuahsak hreh lo ang che u tih ka ring.
16. Mizoram Agriculture Service member zawng zawngte in service hmai tibaltu ni lo turin
invawng heuh zel ula, mahni ]anghma aiin mipui, kuthnathawktute hmakhua dah hmasa
zel ula, inthiaminfinna hmangin kan ram hi ram nuam leh intodelha siam ngei turin an
la sauh sauh ang che u.
Conference nuam leh hlawhtling tak hmang ngei turin duhsakna ka hlan bawk a che u.
Ka lawm e.
o0O0o
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-6-
MASA 5
th
General Conference
25
th
February, 2016 a Tourist Lodge, Berawtlang-a neih
Dr. C. Lalzarlina, Director of Agriculture (Crop Husbandry) thusawi
Pu Chairman leh kan khuallian zahawm tak, Pu R. Lalzirliana, Agriculture Minister leh
ka thawhpui duhtakte
He MASA Conference-a Welcome Speech sawi tura min sawm avangin lawmthu ka sawi
a. A hmasain MASA member Conference hmang tura lo kal zawng zawngte MASA Executive
Committee-in kan lo lawm che u a, hlim tak leh lungrual taka conference hlawhtling tak kan
hman theih nan duhsakna kan hlan bawk che u a ni. Media lam hian kan Department hi min
]awiawm ] ha em em a, vawiinah pawh he hun min rawn hmanpui avangin kan lawm a,
thawhhona ha tak kan neih avangin an chungah kan lawm hle a ni. Kan khuallian, Agriculture
Minister zahawm tak, Pu R. Lalzirliana‘n a hun chep tak karah kan sawmna ngaipawimawha he
hun min rawn hmanpui hi kan lawm takzet a, min kaihhruaina leh min hona hnuaiah hian kan
hlimin kan thlamuang hle a ni. He hunah hian kan Minister leh he Ministry-in kan Department
tan thil min tihsakte hi a tamin a hlu hle a, chung zinga henkhat chu han tarlang ila:
1. Deputy Director (Oil Palm) post min siamsak : Harsatna chi hrang hrang karah CSS
post bo mai tur aangin kan mamawh em em, Deputy Director (Oil Palm) post min siamsak a,
hei hian nasa takin Oil Palm Scheme a tichak a ni.
2. Repatriation of VLW from RD Department : Rural Development Department-a VLW
awmsate zinga mi, post 12 lai mai chu an post nen Agriculture Department-ah min dah let sak a,
hei hian field lama kan indaih lohna nasa takin min chhawk a ni.
3. Mizoram Agriculture Service Rules siam : Kum tam tak kan lo sual a, tih theih loh ang
hiala ngaia kan lo beidawnpui tawh, mahse, beiseina nasa tak nena kan lo thlir hin, Mizoram
Agriculture Service Rules chu 2010 khan min siamsak a, hei hian dinhmun zahawm takah MAS-
te chu a hlang chho ta bawk.
4. Upgradation of MAS Grade-V : Kan Entry Grade (AEO leh a tlukpui) post-te chu
Service Rules siamfel rualin Group B‘ aṭangin Group ‗A‘-ah min hlan kaisak a, post zahawm
takah a siam chho ta bawk.
5. Promotion of Officers : Tuna kan Sorkar ha tak hian Agriculture Department-a Officer
thawk mekte tan promotion avenue tam tak min siamsak a, hei hian thawktute a tiphurin
taimakna leh rinawmna thar a siam phah a ni. Chungte chu
i) Grade-I - 2 Nos.
ii) Grade-II - 3 Nos.
iii) Grade-III - 3 Nos.
iv) Grade-IV - 7 Nos.
v) Grade-V - 5 Nos.
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-7-
6. Oil Palm Seed Garden : Mizoram mai ni lo, North East State zawng zawng tana angkai
pha tur IIOPR leh Mizoram Sorkar angkawpin Oil Palm Seed Garden min siamsak a. Hei hian
Mizoram chu Oil Palm chinna hmun pawimawh lehzualah a hlang chho ta a, tunah hian kan
]henawm State zawng zawng hian Mizoram Oil Palm chin dan leh hmalak dan an entawn chho
ta mek a ni.
7. Construction of Buildings/Offices : Tuna kan Sawrkar chak tak hian Department
tihchangtlun nan Building/Offices tam tak min siamsak a, District hrang hrangah hmunhma
zahawm leh Building ha kan neih theih phah ta a ni. Office leh Quarters sak tharte chu
1) DAO Offices = 5 Nos.
2) DAO Quarters = 5 Nos.
3) SDAO Offices = 8 Nos.
4) SDAO Quarters = 9 Nos.
5) AEO/Staff Quarters = 9 Nos.
6) ATMA Offices = 4 Nos.
Heng bakah hian Link Road 722 Km laia thui laih a ni tawh a, kumin 2015-16 chhung
hian 20 Km-a thui laih tura ruahman mek a ni bawk.
8. Central Sorkar-in Agriculture hmasawnna tur Scheme hrang hrang a rawn siamte
tihhlawhtlin a nih theih nan kan Sorkar-in theihtawp min chhuahsak zel a, a bik takin State
Matching Share kan hmuh theihna chhan pawh kan Minister zahawm takin theihtawp chhuaha
min buaipui vang a ni a, hemi chungchangah hian a bik takin lawmthu kan sawi a ni.
9. Regularization of Super Numerary Posts : Kan Department hnuaia Super Numerary
Posts, heng a hnuaia kan tarlante hi kan Sorkar hian min regularize sak a, lawmawm kan ti hle.
1. MAS Grade III = 3
2. MAS Grade IV = 3
3. MAS Grade V = 1
DEPARTMENT MAMAWH HRANG HRANGTE
He hun tawi teah hian kan khuallian hnenah a lo hriatreng a, a theih chin china min
tihhlawhtlinsak turin kan mamawh tak takte zing aangin thil tlem hi han sawi ve ka duh a,
chung te chu-
1. Repatriation of 34 Nos. VLW’s from R.D : A hma lama kan tarlan tawh VLW rawn
kirte bakah la kir lo mi 34 lai an la awm a, field lamah nasa taka indaihlohna a awm mek
avangin heng mi 34 te hi Agriculture Department-ah min dah let sak turin kan dil a. Heng mi 34
te hi Agriculture Department mi leh sa anga ngaih leh kan Gram Sevak-te nena seniority list
thuhmun hmang mek an ni.
2. Filling-up of AAI Graduate Quota : AAI zingah hian Graduate-a luh theihna post 8 a
awm mek a, tun dinhmunah Scheme hrang hrang, e.g NLUP, NMSA, NFSM, PMKSY,
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-8-
NMOOP etc. te kan enkawl mek avangin Technical Staff indaih lohna a nasa em em a.
Chuvangin AAI atan Graduate post 8 hi min hnawh khah sak kan dil a ni.
3. Filling-up of Grade-V vacant post : Kan entry Grade AEO etc-ah hian post 80 awmin
hemi zinga 66% vel hi Graduate post (Direct Recruitment) tur a ni a, hetih lai hian Grade-V a
awmsate mi tam tak an kaisang chho mek zel a, chuvangin field-ah thawktu mithiam an tlem ta
em em mai a. Hei vang hian kan Scheme sawi tak chi hrang hrangah khan monitoring and
supervision tithei pawh an awm ta mang lova, hemi bakah hian hangthar zinga Agriculture
Science zir, mithiam tak tak an lo chhuak mek zel bawk a, chuvangin Grade-V post ruak mekte
hi min hnawh khah sak turin kan dil a ni.
4. Vehicle Allotment for Field Officers : Kan Department-ah hian Director chauh motor
kawl thei a ni a. Kan Field Officer-te zingah tumah motor kawl thei an awm lova, District tinah
NLUP Pool Vehicle pakhat heuh a awm a, min hriatpui angin project leh scheme chi hrang
hrang en zui ngai kan ngah a, theihtawp pawh kan chhuah mek reng a ni. Mahse, motor kan
indaih lohna avang hian kan hnathawhna chi hrang hrangah monitoring/supervision/field visit-
ah harsatna nasa tak kan tawk a, motor hire-na mai tur sum kan nei thei bawk si lova. Tin,
hmun tam takah Public Transport System a awm mumal loh avangin harsatna kan tawk bawk a,
chuvangin kan District Agricultural Officer-te tan tal hian motor min ngaihtuahsak turin kan
ngen bawk a ni.
5. Re-designation/Re-structuring of Posts : MAS Service Rules kan lo neih tak avangin
kan Entry Grade AEO etc te duty post siam fel a ngai tih sorkar aanga thu dawn a ni a, hei hi
Sorkar tan pawha sum sen belhna ni lo, Department kalphung siamfel mai tur a ni a, a rang lama
min ngaihtuahsak turin kan ngen e.
6. New construction of Agriculture Directorate Building : Kan khuallian remruatnain
kan Directorate Building ha taka sak tura ruahman mek a ni a, hei hi a hlawhtlin ngei theih nan
theihtawp min chhuahsak turin kan ngen a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-9-
Field Visit
Kan Nei A
C. Lalhazova, Farmer
Keifang, Saitual Circle.
Mizote hi pi leh pu aang tawha lo neia eizawng kan ni a. Ram a changkang zel a,
hmanlai lo neih shifting cultivation chu zawi zawiin kan bansan tial tial a. Kan sorkar pawhin
hma a sawn chak hle mai. Hmanlai lo neih chu bansanin huan nghet neih a, thlai nghet leh tlo
sum chang thlai chintir hi kan sorkar tum a ni ta. Mizo zingah hmanlaite ngaihtuah chuan kum
tin lo vat a, eizawng kan tlem ta hle. A chhan pawh sorkar inrelbawlna lo changkan zel vang a
ni kan ti lo thei lovang. Mahni ram heuhah thlai nghet leh hlawk zawk min chintir hi sorkar
tum a ni a, hei hi hrerengin Agriculture Department pawh hian loneitute hma min lakpui mek a
ni. Dinchhuahpui ngei theih tur thlai, kan rama ha duh ve tho si min zawnchhuahsak zel a,
tunah hian kan sorkar chuan hma lain sum chang thlai, tlo leh nghet, hlawk zawk tur leh
loneituten an dinchhuahpui ngei tur Oil Palm chin min zirtir ta hi vanneihna chu a va ni em!
Kum 2001 aang khan Agriculture Department chuan Rotlang leh a chhehvel khuaah Oil Palm
chin tan tirin tunah chuan Zoram hmun hrang hrangah min lo chintir ta a ni.
Oil Palm hi kum 2013 aangin ka ching
ve an a. A thlawnin a chi sorkar-in min pe a.
Poly pot-ah a nung sain a phun hun June to
October-ah ka phun a. Kum 2013-ah khan
kung 143 ka phun a, kum 2015 hian kung 46
ka phun belh leh a. Sakuh leh Thehleiin min
eichhiatsak ve nain tunah kung 187 nung dam
ka nei mek a ni. Kum 2016 hian kung 140
phun belh ngei ka tum a ni.
Oil Palm ka chin ve takah chuan zau
zawka zin a, ching hlawhtling tawhte chin
dan leh an hlawhtlinpui dante hriat ka chak
hle hin. Kan sorkar-in a herna hmunpui
Bukvannei-ah an bun tih ka hriatin a hmun
ngeia han hmuh ka chak hin em em a, ka la
tlawh ve ang tia rilru ka lo siam mek laiin
vanneihthlak takin ni 6.11.2015 zing dar
5:30-a chhuak turin Field Visit neih tur a nih
thu min bialtu AEO Pu Zova‘n phone-in min
rawn hrilh ta hlauh mai a. ―Pu Ruata,
Rulchawm nen kal turin lo inruahman ta che
u, kal turin kan ti che u a nia‖ a rawn ti a, ka
lawm kher mai. Pu Ruata, Rulchawm chu
hrilh nghal vatin a kal theih loh tur thu leh a
aiah a nau Remmawia a kal tur thu min rawn
hrilh nghal a. Ni 5.11.2015 chuan Aizawl-ah
zan riak thla turin Sumo-in ka chhuk ve ta a.
Ni 6.11.2015 zing dar 5:45-ah chuan
Agriculture Directorate Office, Aizawl tual
aang chuan Sumo 3-ah chuangin mi 28 min
hruaitu 7 leh farmers mi 21, mipa 20 leh
hmeichhia pakhat te chu Field Visit nei tur
chuan kan chhuak ve ta a ni. Kan hotupa ber
chu Pu H. Neihchhunga Seed Analyst, DAO
Aizawl Office a ni a, kan hlim tlang hle.
Tluang taka tlan zelin Khamrang
khuaa Tuitun zau rama Pu Vanlalnghilhlova,
Bawngkawn, Aizawl-a mi Oil Palm hmun chu
kan thleng ta a, tlawh kan tum ber chu
Pu C. Lalthanzauva, Chaltlang, Aizawl
Greenland Higher Secondary School neitu Oil
Palm hmun, Tlawng lui kama awm,
Khamrang aanga 6 KM vela awm chu a ni a.
Mahse, kawng nal avang leh kan motor hman,
haw lamah a letleh theih loh kan hlauh
avangin Pu Nghilhlova Oil Palm hmun hi
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-10-
remchangah hmangin kan tlawh ta zawk a ni.
Amah ngei chu lo awmin a huan aang chuan
Oil Palm chungchanga kan hriat tur ul zawng
zawng chu kan hriat theih phah a, kung 461 a
neih thu min hrilh a, hlawk kan titlang hle.
Oil Palm hi feet 30-a inhlata phun a hat thu
leh fai taka enkawl a hat thu te, a kung bul
vel chu feet 6 vela laihzawl a hat thu te,
leiha fertilizers a mamawh tawk pek a hat
thute chu min hrilh vek a. Kum 2007-ah a
phun an thute, kum 2013 aanga a rah a hralh
an thu leh hemi kum hian cheng nuai khat
chuang a lei thute min hrilh a, kum 2014-ah
nuai 3 chuang a lei thu leh kum 2015-ah
chuan ruahtui hul hnuin cheng nuai lei ngei a
inrin thute kan hre thei a, hlawk kan ti tlang
hle a ni. A Oil Palm rah hi Khamrang chhuah
kawngpuiah Collection Centre-ah phur
chhuakin a rah a hralh thu min hrilh a, a
bengvarthlakin kan lo kal lovang tih kan hlau
hnuhnawh hle. Rilrua ruahmanna thar nei ran
chung chuan a Oil Palm hmun chu chawhma
dar 9:28-ah chuan kan chhuahsan leh ta a ni.
Pu C. Lalthanzauva huan kan tlawh thei ta lo
erawh hi chu pawi kan titlang ngei mai. A
huan tlawh thei ta lo mah ila, Khamrang
Collection Centre-a lo awm, a naute kan zawt
a, kum 2015 khan cheng nuai 8 man Oil Palm
rah aangin a lei tawh thu kan hria a, nuai 10
chu lei chhuak ngei turah an ngai a ni. Chu
chuan Field Visit-a kalhote min tiphurin
hlawhtlin hun tur min ngaihtuah chhuahtir a,
kan lawm hle.
Tukhuan chu Bualpui khuaah kan ei
thla a, rei chawlmuang lovin kan tlan zel a.
Chhun dar 11:20-ah Kolasib-a Agriculture
Office kan tlawh thla a, zun ram te kan thiar
zawhin kan tlawh tum Bukvannei-a Oil Palm
herna hmunpui pan chuan kan chhuak leh ta
a. Chhun dar 12:36-ah Bukvannei Oil Palm
herna hmunpui chu kan thleng a, Main Gate-
ah chuan Security Duty-te chuan luhtlang mai
an lo phal lova. Mahse, min hruaituten kan
kalchhante va sawiin kan lut ta a. Khawl khu
vung vung te, thil her nei niawm taka lo ri
hum hum te leh lo so buah buah mai te kan
hmu zel a. Oil Palm rah an herna fe vum thur
te chu JCB-in hmun hranah a lo thiar sawn
mek lai kan han hmu meuh chu kan kal hma
kha kan ngai lo tlang kher mai. A chhan chu
kan kal hma kha chuan a thu maiin kan hria a,
khuaa kan ṭhiante phei chuan, ―Sorkar hian a
herna a bun a, her pawh a her tak tak ngut
lovang,‖ an ti kha a ni a. Mahse, an lo her
chiang hle a ni tih kan mitin kan hmu a, kan
hre ta. A hmunah hian Oil Palm rah hi Kg.
khat cheng nga leh duli (1 Kg = Rs. 5.50) in
an lei a ni tih kan hria a, Oil Palm chin chu
inchhirawm dawn lo hlein kan hria. A chhan
chu Oil Palm rah hi a bawr bawra hralh a ni a,
bawr khatah hian Kg 1015 vel a awm thei tih
kan hre ta zel a (hei hi a kung ha bik aangin
a ni). A bawr te pawl pawh Kg 3-8 vel an ni
tlangpui thei tih Farmer-te ngeiin a takin an
thar a, an sawi kan hre tlat a ni. Chuvangin
Oil Palm chin hi a phurawm a, a hlawk bawk
a, a rah seng hmasak ber kum aanga kum 25
30 hlawk takin a rah a seng theih hi a hatna
leh a hlut bikna chu a ni. Malaysia ram chuan
tun hmain Rubber an lo ching hin a,
khawvelah pawh an lar phah a nih kha, tunah
chuan Rubber aiah Oil Palm an ching a, an
ramin a hmingthan phah mek a ni. Hlawk an
ti a, an ngaihlu a, a tam thei ang khawvel
ramdanga thawnchhuak turin an an la mek a
ni.
Field Visit-a kalte hi mi ul tak tak vek
kan ni a, upa tawh takte awm ve bawk mah
ila, chu chuan Oil Palm chin min tihnual lo
tlang niin kan inhria. Kan tu leh fate tan
thleng pawha hlawk tur thlai Oil Palm ngei
chin hi zawngchhangthlak ber dawnin kan
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-11-
hria a. Zoram tluanah sik leh sa mil, ram nei,
loneitute hian Oil Palm hi i ching uar ang u.
Kan Sorkar pawhin theihtawp min chhuahpui
zel dawn si a. Zoram loneitute tan hian
Company hrang hrang Oil Palm chingtute tan
min dawrsak tawh a, India Sorkar chuan kum
2004 aang khan Mizoram Sorkar chu Oil
Palm ching thei turin MoU a lo signed pui
tawh a ni. Tunah hian Kolasib leh Mamit
District tan Oil Palm chinna tura kawng sialin
a rah lei thu-ah Godrej Oil Palm Limited-in
hma an la mek a ni. Heng District-a mipuite
hian chhawr thei turin theihtawpin Oil Palm i
ching ang u, kan nihlawh a ni. Chutiang zelin
Saiha, Lawngtlai leh Lunglei District-a
mipuite tana hma la tur leh an Oil Palm rahte
leisak turin Ruchi Soya Industries Limited an
awm bawk. Loneitute hanharh a hun e.
Heng District chhunga mipuite hian tunah
chuan bat in nei a ni. A ching mekte leh la
ching ve lote kutah hian hlawhtlinna thuruk a
awm a, Oil Palm la ching lo i nih chuan kum
tharah bul an ve rawh le. Rim taka kum tam
tak thawka i lo hlawhtlinpui tawh loh thlai
chin kha bansan la, Oil Palm hi ching nghal
rawh. I kutah sum a awm e. Aizawl leh
Serchhip District-a loneitute tan pawh hian
kawng a inhawng ve tho a sin. Oil Palm
ching mek leh la ching zel tur tan Food Fats
& Fertilizers Limited-in hma min laksak mek
a. A rah seng tur neia sum tam tak hailut
mekte hailuh ruala sum hailut ve turin kan
District huamchhunga Circle 5 Saitual,
Sialsuk, Muallungthu, Thingsulthliah leh
Aizawl South Circle-te aang hian Field Visit
hi tun umah hian kan nei a ni.
A tlangkawmna atan Zoram loneitu
zawng zawngte hian kan hlawhtlinpui tur ngei
chauh thlai chin uar turin kan inchah a ni.
Kum tam tak lo neiin ei kan lo zawng tawh a,
thlai pawh chi hrang hrang kan lo ching tawh
hin. Thlai eng pawh ching ila, kan
tharchhuahte man man zawka hralhna a awm
chuan loh chuan hlawhtlinpui theih a ni lo.
Sorkar pawhin loneitute tana hlawk tur thlai
chintir min tum a, chu thlai chu enge ni? A
hralhna a awm ha em? Ching hlawhtling
tawh an awm em? Sum engzat nge an
thawhchhuah tawh? Sorkar-in an thlai
tharchhuah chu an leisak ngei em? tiin
zawhna kan inzawt a ni mai thei. Oil Palm
thlai hi heng zawhna chhanna hi a ni. He
article hi kan chhiar let leh chuan Oil Palm
rah hralhna a awm thu te, ching hlawhtling an
awm thu te, sum an lakluh tam tawh zia te,
kum khat chhungin cheng nuai 10 lakluh
theih a nih thute kan hre tawh a ni.
Chuvangin Oil Palm ching ve mai rawh.
Bukvannei-ah a herna khawlpui a awm a, an
her muah muah tawh mai. Zoram loneitu
zawng zawngte i hangharh ang u. Zoram hi
India ramah The State of Oil Palm tia koh hial
kan nih phah theih nan, nang leh kei hi kan
pawimawh ber a ni.
A tawp berah chuan Field Visit nei
tura ruahmanna min siamsaktute leh kan Field
Visit min hruaitu Pu H. Neihchhunga, Seed
Analyst, DAO Office, Aizawl chungah
thinlung takin lawmthu ka sawi e. Zoram
tluana loneitu zawng zawngte ka chah leh duh
chu thawhrimna leh finna nei turin i kut
hnathawhah lawm la, hriselna leh finna kan
neih theih nan Pathian hnenah rim taka thawk
chungin awngaiin i dil hin ang u.
o0O0o
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-12-
LONEITU ENTAWN TLAK
PU LALMALSAWMA
ZOTLANG, CHAMPHAI DISTRICT
R. K. Nithanga, MAS
DAO, Champhai
Mizoramah hian loneiha eizawng, Leileta bur chawt, kum tin khel lova leilet buh thar
hin hi engemaw zat kan lo awm ve ta a. A bik takin Champhai District-ah phei chuan
Champhai chhehvel mai bakah District chhungkhaw tam takah leilet kumhlun nei, eizawnna
atana hmang kan tam tawh hle a ni. Chuti chung chung chuan, heng zinga a tam berte hi chu
mahni ngaihdana kal, hmasawn tum aia pi leh pute aanga inhlanchhawn thiamna nei ha inti,
thiamna thar ul ti lem lo an ni fur mai!
Hmasawn duh Pu Lalmalsawma
Pu Lalmalsawma s/o Hrangchhuma,
Zotlang hi leileta buh leh thlai dang chinga
eizawng, ei bara mahni intodelh, kuthnathawh
aanga sum thianghlim lalut, sorkar leh
mithiam zawkte thurawn ngaichanga zawm
zel thei, a hlawkna leh hlawhtlinna hmu zel
mai hi loneitu entawntlak a va ni em!
A chanchin
Aizawl Dawrpui veng pa lar,
Pu V. Lalliana tupa Pu Lalmalsawma (45)
hian a pu aanga a rochun ram Hectare 3 a zau
neiin leilet buh chinna tak chu 2.5 Ha. niin a
bak 0.5 Ha. chu chenna in leh tuikhuah atan a
hmang a. Kum tin buh tin 400-500 a thar ziah
hin.
Thu zawmtu tih dan
Kum 2015 khan Agriculture
Department hmalakna leh zirtirnate chu ngun
taka ngaithlaa zawmin, a leilet buh chinna
zawng zawng 2.5 Ha. chu mithiamte thurawn
angin a buatsaih a. A hmalak dan tlangpui
chu hetiang hi a ni -
1. Buh chi ha leh hlawk chi Agriculture
Department-in an sem, CAU-R1 chu
bag khat (Kg.40) a la ve a.
2. Nursery uluk taka buatsaihin feet 12
bial chu uluk taka letin Fertilizers DAP
Kg. 10 leh MOP Kg. 5 leh bawngek
leiha nursery-ah chuan a lehpawlh a.
A iah aanga ni 10-ah Urea Kg. 2 a
theh bawk a.
3. Buh chi a dawn a]anga a zatve (20
Kg.) chu damdawi, Carbendazim tuiah
chiahin daihlimah a dah hul/hil zet a,
Nursery-ah a kûi ta a.
4. A ]iah a]anga ni 15-ah bi khatah a mal
zelin SRI dan angin tlar fel takin a
phun sawn ta a, buh chi hi a chuang
hnem fu mai.
5. Hetiang hian natna leh rannung laka
ven nan damdawi hmangin a kap
chhuak vek bawk
Vawi khatna : A pen an tirh (Tillering
stage)-ah Propiconizole 25% EC in a
kap chhuak vek.
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-13-
Vawi hnihna : Khup chen vel a nihin
rannung thahna hlo, Quinalphos-in a
kap chhuak leh.
Vawi thumna: A tulzum laiin natna
ven nan Propiconazole-in a kap leh.
6. Buh hi a peng duh hle a, bul khatah a
peng 30-50 a awm tlangpui a ni.
Hetianga Agriculture Mithiamte thurawn
anga uluk taka a enkawl avang hian hmun
hrang hranga buh natna avanga buh si leh buh
ro a tam em em laiin Pu Lalmalsawma chuan
Buh in 950 lai a thar a, kum hmasa 2014 aiin
tin 400 laiin a thar hnem ta a ni. Ni kum 2015
khan Agriculture Department chuan Buh thar
CAU-R1, hlawk leh tui bawk si a lachhuak a,
loneitu tam tak hnenah a thlawnin a sem
chhuak a. A chin dan pawh uluk taka zirtir an
ni chungin a tam ber chuan buh chi
sawngbawl leh a venna lam an ngaihthah
avangin natnain a bei a, an thar chhiat phah
hle a, Department lam pawhin loneitute
hlawhchhamna hi pawi a ti hle a ni.
Pu Sawma ang hian uluk taka enkawl ni sela
chuan an hlawkpui ve ngei a rinawm a ni.
Pu Lalmalsawma chuan, Agriculture
Department-in min zirtirna hi a takin ka theih
chin chinah ka zawm a. A hlawkna pawh ka
hmu nghal zel a ni,‖ a ti. An mi zirtir ang
hian kum tinin ka ti tawh dawn a, a let deuh
thawa thar hlawk theih a nih avangin sim phal
chi a ni lo,‖ a ti bawk.
Tunah hian a leilet Hectare chanvea zauah
Green Manuring Demonstration ti turin a
inbuatsaih mek a, ni 18/4/2016 khan Daincha
chi pawh theh a ni tawh a ni.
Thlasik thlai
Buh seng zawh veleh aanga lei
buatsaih nghalin French Anam hectare
chanvea zauah a ching nghal a, Rs. 80,000/-
man lai a hralh tawh a, Thlasik thlaiah hian a
chi a hmuh theih dan angin Motor Chana
(Field Pea) leh French Anam a ching deuh
ber hin a ni. Kel-ek Chana (Chick Pea)
erawh chu a hlawhtlinpui vak lo niin a hria.
o0O0o
Ar Lawm vrs Thikthu Chhia
Kungtea pawh khan ar a làwm lutuk a. Tlai khat chu zanriah buhfai thlak tur an lo nei si lo,
laklawh thilah tiin ]henawmte buhfai an pûk a, nu ber chaw chhum tur chu Kungtea chuan ar chaw tur
tiin a suak phai ta dawk mai a. Nu ber ngaihdan a ni ta lo! ―Kei aiin i ar ho i hmangaih zawk a nih hi!
Duh leh a pa nghawng bâl deuh khu zuk ngaizawng la, ‗a nu, no dam thei lo‘ i tih i tih khu nupuiah zuk
nei rawh. I neih chinah phei chuan fa pawh in dam zawk phian tur a sin,tiin a âng ta hlawih hlawih
mai a! Kungtea tihngaihna hre lo chuan, ―Ran pawh thîkthu chhe tan chuan thîk tham an lo tling ve zel
a…..‖ a ti duh lek chauh a.
o0O0o
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-14-
LONEITU DINCHHUAH NAN
OIL PALM CHIN
By MAHIOPEN
Mizoram
Mizoram Agriculture, Horticulture, Irrigation Pensioners Association (MAHIOPEN)
chuan kum tin General Conference vawi khat kan neih bakah Executive Committee Meeting-te
kan nei hin a. Heng kan inhmuhkhawm chang hian Agriculture, Horticulture, Minor Irrigation
Director leh hotuten min ho ṭhin a, inhawng takin Department hmalaknate tlawhsak turte‘n min
sawmin kan mamawh tinreng kan lam hin a, a lawmawm thei hle mai.
Agriculture (Crop Husbandry) Director awngkam ha umin ni 23.3.2016 khan Khamrang
rama Oil Palm chinna hmunpui leh Tuichhuahen-a Oil Palm herna fang turin mi 9 kan chhuak a.
A hmun kan fan hma rengin keini retired officer, inhmukhawm ngai lo kalhote chu kan hlim hle
mai. Henga kalhote chu Pute Z. Dengngura, C. Lalniliana, R. Lalsangliana, Lalhmangaiha,
Daniela, T. Lalhmingthanga, R. Hranghrima, V.L. Rema leh Vanlalchhunga te kan ni.
Ruahman angin a chunga Agri/Horti Officer pensioner 9 te chu Sumo pahnihah thawl
nuam em emin Khamrang rama Tuitun zau kan pan ta a, Pu Tlangtimawia Zote, Insecticide
Analyst leh Field Officer 2-te chuan Bolero-in min hruai a.
Khamranga Tuitun zau kan han thleng chu Oil Palm Plantation zau zet mai leh a hmin
seng lai mekte kan hmuh chuan kan hlimin manhla kan ti hle. Hetiang hian a hnuaia huante hi
kan en :
Sl
No
Hming
Kung zat
Zau zawng
Kum khata lakluh zat
1.
Lalthanzauva
3,000
12.00 Ha.
Rs.17,00,000.00
2.
Hriatpuia
800
5.00 Ha.
Rs.10,00,000.00
3.
Sentea
4,000
28.00 Ha.
Rs. 2,65,000.00
A chunga Oil Palm chingtute huan
neih zauzia leh thlai neih tam dan kan hmu a,
an Oil Palm rah kim lo chung pawha an kum
khat lakluh tamzia kan hmu thei. Tui pek
]hat chuan kum tluanin Oil Palm a rah thei tih
leh Oil Palm chu lawh veleh a khawla her
nghal tur tihte kan hriat dan a nih laiin kum
tluana seng reng theihin a rah thu kan hria.
Khawvel ram danga Oil Palm rah bawr khat
Kg. 25 laia rit te thar a nih thu min hrilh a,
chubakah a rah lawh hnuah ni hnih khat vel
hnua khawla an dah pawh a pawi loh dante an
sawi bawk. Chuvang chuan Oil Palm thlai hi
kan ram dinchhuah theihna tlaka thlai chin tur
dik ni ngeiin a lang.
Teirei kam Darlak phaia
Pu Ramtinchawma chuan kum khata cheng
nuai 19 lai a lei thu an sawi bawk.
Pu L. Tochhawng (Sentea) hian kung 4,000
lai a nei a, a zau kher mai. Tlawng zaua kung
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-15-
2,000 a neihte chu an rah an tawh a, a rah
thiar kai nan chuan Scooty Engine hmangin
Robe-way in Oil Palm rah chu Tlawng lui a
thiar kai hin a, a hmangchang hriatthlak hle.
A nei tlem bera lang Pu Hriatpuiate nupa an
entawn tlak hle. Engmah lo aangin Oil Palm
huan hi an an a, an thawhrimna leh teirei
peihna avangin huan neitu hlawhtling tak an
lo ni ta a ni. A thawh rah aangin Gypsy
pakhat leh 407 motor pakhat a nei tawh a ni.
Pu Hriatpuia chuan a antira hlo r
(Glycel) a hman lutuk vanga hnim o thei lo
leh leia rannung angkai (Changpat) te a rem
vanga Oil Palm a thar hlawk loh dan a sawi a,
lei tiha tura kawlbahra leh thlai remchang
dang chin a tum mek dan a sawi.
Tuitun zau Oil Palm hmun chu tlan
sanin Bualpui-ah zing chaw tuihnai tak puar
taka kan ei hnuah Tuichhuahen-a Godrej Oil
Palm khawl kan en leh ta a.
Khawl lian zet mai niin fel taka hung a
ni a. Metalled Road kawngin a chhun raih a,
Gate pui luh veleh Motor chawpa bukna
(Weight Bridge) a awm a, buk a nih hnuah
Oil Palm rah bawr Fresh Fruit Bunch (FFB)
chu khawl tapchhakah chuan dah a nih hnuah
khawl kaah FFB chu barh a ni a. Chumi
chinah chuan kil hrang hranga nek sawr leh
thlei vel a nih hnuin a kawr hrawmhraw te, a
hriak sawrna fu te, a tleuhna tuichhia te leh a
hriak tak takte a hrang heuhin a lo chhuak ta
hin a ni. He khawl hi a lian ha hle mai,
Rs. 18,00,00,000/- lai senga din a ni. Kolasib
District-ah hian Oil Palm chingtute hi in 1850
lai nia chhinchhiah nimahse tuna khawl
chawmtu chu in 600 vel an ni. Kar tluana
khawl thawh tur an pe zo lo va, kar khatah ni
hnih thum chhung vel lek thawh tur a nei a,
nakumah chuan khawl chawm thei tawk Oil
Palm rah thar an inbeisei a ni.
Oil Palm khawl leh a hnathawh dan en
zawh hnua chawl hahdam chunga ei in kan
chan zawh hnuin Kolasib DAO Office kan
thleng a. Pu R. Lalnunzira, DAO leh a
thawhpuite nen Oil Palm chin chungchang
hmasawnna lam sawiin ei in tuihnai tak an
buatsaih chu chan pahin kan inkawm a, a
bengvarthlakin a lunglen thlak hle a ni.
Kolasib DAO Office chhuahsanin
Thingdawl Agriculture Rest House-ah ei leh
in tuihnai tak Farm Manager, Mana Samte-in
min lo buatsaihsak chu kan chan hnuah
Changpat hmanga leiha siamna hmunpui
(Vermi culture) leh model Oil Palm
Plantation min entir a. Ni tin maia chawl lova
Agriculture Department-in hma a lak chhoh
zel dan a tifiahin a hmuhnawm hle a ni.
Zan dar 7:00 a lo hnai a, zanriah
tuihnai tak ruahman sa chu kan ei a, tluang
takin zan dar 9:00-ah Aizawl kan thleng ta a
ni.
Sawi duh zawng zawng kan sawi seng
lo na‘ngin Oil Palm chinna hmun leh a herna
khawl kan hmuh aanga loneitute hriat atana
ha chu
1. Oil Palm thlai chin hi Mizo loneitute
dinhmun tisang theitu thlai awmchhun
zinga pakhat a ni. A chhan chu :
a) Kan ram leilung leh boruak a ngeih.
b) Hralhna engtik lai pawhin a awm
reng.
2. Oil Palm chingtute tan Oil Palm phun
inkar hlat zawng te, a chi thlan
chungchangah te, a phunna hmun san
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-16-
zawng te, hlo/thlai hrik thahna
damdawi hman chungchangah te
Agriculture mithiam (Department mi
te) thu ngaihchana zawm tur.
Lawmthu Sawina :
Oil Palm chinna hmun leh a herna
khawl fang leh hmu theia min siamtu
Agriculture Director Dr. C. Lalzarliana leh a
thawhpuite chungah lawmthu kan sawi a.
Hetiang keini pensioner, mi dang hnawm let
theitu pawh ni tawh lo, duat tak leh nuam taka
min enkawl a, kan hmuh chak zawng leh
Zoram hmasawnna kal mek min hmuhtir hi
lawmawm kan ti tak meuh a ni. Kan
hrehawm hlaua Sumo pahnih leh hruaitu
Officer Special tak, Pu Tlangtimawia leh a
naute min ruahmansak avangin kan lawm a,
anni hian dimdawi takin min hruai a, kan
hrehawm ang tih hlaua ei leh in tuihnai takte
min pek avangin kan lawm a ni. Tuitun zau
huan neitute, Oil Palm khawlpui enkawltute,
Thingdawl Farm Manager leh
Pu R. Lalnunzira, DAO te min lo dawnsawn
dante kha an tilawmawmin sawi hmaih theih
rual a ni lo‘nge.
o0O0o
Hre Sual Mangang
―Lalpa,‖ tih thawm hi Kungtea chuan a hria a, “Ţawngṭai an awm a ni maw!” a ti nghal
mai a. Mahse, lehlam aṭanga ―Eih‖ tih thawm a hriat leh chuan a tibuai ta tlat mai. “E he, he
laiah hian lal an awm nge ni ang a, Lalpa (Pathian) hi a lo kal leh tawh reng zawk le?” tiin a
inngaihtuah buai nasa ta mai a. An henawmte Ar a phil ruk te, lo lamah ni se, an rite thlai a
sengpui tak mai mai te, hiante thang awk a lo laksak tak mai maite a ngaihtuah chhuak uai uai
a, a rilru a hrehawm hle mai a. ―Lalpazarzo, lo kal vat la, kuhva min va lei teh!‖ tih ri a hriat leh
chuan a thaw ta huai a.
o0O0o
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-17-
AGRICULTURE MARKETING
MIZORAM TAN
Lalthanzuala, A.M.I
Directorate of Agriculture
Post Graduate Diploma Course, Agricultural Marketing Subject Train turin Agriculture
Department-in Directorate of Marketing & Inspection, Branch Head Office, Nagpur-ah min tir
a. Hei hi Ministry of Agriculture & Rural Development hnuaia mi a ni a. An Headquarters
Faridabad-ah a awm. Nagpur-ah hian training-na hmun an nei a, hei hi Post Graduate Inservice
Official-te tan India rama Diploma Course lakna awm chhun a ni. Asia-ah pawh a ha bera sawi
a ni.
Marketing lam han sawi takah chuan
Production lam hlamchhiah palh a awl duh
mai awm e. Marketing infrastructure nei
mumal lova production uar ringawt mai chu a
kawngbo viau mai thei. Mahse, tharchhuah
nei si lo chuan Marketing lam chu sawithu a
cheng si lovang. Tun aang chuan Marketing
hian hma hruai se, production hian zui ve
thung tawh se, kan thlai tharte sum leh paiah
kan chan mai ni lovin, henawm khawveng
leh ramin hma a sawnpui zawk ang.
Kan duh a thuin a thar lamah hi chuan
harsatna vak kan nei tawh lo, thar tam theihna
khawpin Radio-ah te, Mizoram Loneituah leh
thildang hmangin kan puang bawk hin.
Chubakah, rawn mai theihin kan mithiamte
hmun tinah an inzar pharh bawk a. Kan ram
leilung leh boruak a ha bawk si.
Marketing-a hma kan sawn hma chuan
thar tam a sawt tak tak thei lova, thar tam
ngawtin mahni pawh kan intum thei chuang
lovang.
Thlaithartu leh chutiang lama
sumdawngten hlawk zawka sum an hui theih
nana thil pawimawh tlem tlemin i han sawi
dawn teh ang. Chipchiar zawkin kan la sawi
leh hin ang. Heng kan neih loh avang hian
kan thlaite sum leh paiah kan chantir thei lo a
ni.
Loneitu, Huanneitu leh thlai lama
sumdawngten hlawk zawka sum an hui theih
nana thil pawimawh thlem tlemin i han sawi
dawn teh ang.
1. Transport leh Communication thiar
velna : Sawi tawh angin thar lamah
harsatna kan tawk lem lova, kan tharte
phai lama thiar zung zung emaw,
thingtlang aanga khawpui lam thawn
tur te, thingtlanga thawnchhuak tur leh
rang zawka tumna hmun kan thlen
theih nan intlawhpawhna kawng ha
leh a phurtu ha leh tam zawk hi kan
mamawh a ni. Agricultural thil tharte
hi chu thil chhe awl, dimdawih ngai
tak tak an ni si a.
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-18-
Hralh tlak thlai : Sumdawn nan kan ti tak
tak dawn a nih chuan a ―Ţha chi‖ ngei chin a,
a ha chi ngei siam tur a ni. He tah hian
Department lamin hma la se, chu chu lo leh
huan neituten an tan a nihzia hriain ngaihven
rang se. Tunah pawh Loneitu leh huan neitu
tan tih tur a tam tawk.
2. Industry/Processing Unit : A siamna
khawl hi kan mamawh hmasa bawk.
A hel, a nih ang anga hralh tum reng
mai hi a hlui ta. State hanglai kan ni
bawk a, Industry lian a nih loh pawhin
Cottage Industry ang lek pawhin hma
la an ila. Tichuan, hralh a nuam deuh
ang.
3. Regulation of Market : Market
hmasawn tur chuan regular hi tihmak-
mawh a ni. Mi tam ber chuan kan la
hre lovang. Sawrkar enkawl bazar,
sawrkar thu thua khalh a ni. Bazar
man pawh a awm a, luh man a awm.
Zawrh tur neiin Commission Agent
hnenah an pe a, vil ngai lovin a man an
tel mai tawh a ni. Hralh dan chi hrang
hrang, lilam leh Tender-ten an ti ber,
Kum 1983-84 khan India ramah 5579
a awm tawh.
4. Quality Control : (Grading and
Standard zel) A ha leh ha lote thliar a,
a hat dan anga a man pawh chhiar
mai. A ha chi, a laihawl, a chhe chi
(e.g. Grade A,B,C) angte hi. A chhia
leh a ha dahkhawm vak ringawt chuan
a chhiain a man a hnuk hniam. Hei hi
thil ]ul ber hralhtu tana ha si, leitu tan
a ngaihhat thlak bawk si a ni.
Reproduced from Zoram Loneitu Vol 19 (September-October, 1987)
(A ziaktu Pu Lalthanzuala hian tunah hian
Deputy Director (Agronomy) hna chelh mekin
Directorate of Agriculture (Crop Husbandry)-ah a awm - Editor)
o0O0o
Ponyo Rep!
Kungtea te KŢP ve lai khan Nghathu zuarin sum an tuak a,
―Nghathu lei ve rawh u,‖ han tih kha a inthlahrung deuh si a.
―Ponyo rep lei ve rawh u,‖ a‘n ti chiah mai chu, an inchuh zo
rang kher a sin!
o0O0o
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-19-
Lei Chara
Ruah Mal Far
Excerpt from Reader‟s Digest
December, 2015 issue
By James Vanlalluaia, MAS
Deputy Director (Extension)
Lemchan thiam Nana Patekar-an Maharashtra-a loneitute hnenah beiseina a thlen.
He lemchan thiampa hi mi mak danglam leh mi ngawichawi tak niin vantlang ngaihsakna
chuan amahah hmun a luah tam hle a. Vantlang tana a thil ha tih chuan thawm a nei ringin a
chanchin pawh a darh zau hle a ni. Hetiang mi, Bollywood filmstar-te zinga mi tlemte te zinga
pakhat chu Nana Patekar a ni. Film naran leh hlawhtling tak (blockbuster)-a chang hin, tun
January 2016-a kum 65 tling ta, kum 10 tel teh meuh langsar lo taka vantlang tana thil ha ti a, a
hlawh aanga mi harsate tana sum dah khawl hin chu ni kum August 2015 khan amah ngeiin
Maharastra State-a khawkhengin a tihbuaina hmun a tlawh a. Khawkheng avanga loneitu tam
tak intihhlumna hmunte chu National Crime Bureau chhinchhiah danin loneitu intihlum 5,650
aanga 45% zelte hi Maharastra State-a mite an ni a. Hetiang hawia a chetchhuah aang hian
beisei loh takin a thil tih chu a alh chhuak ta hluai mai a, anpuina thawh duhtute tan ‘Naam
Foundation’ a din a. He pawl hian vawiin niah chuan mi inpe (volunteers) tam tak a nei a,
expert advisor leh pawl sum vaibelchhe 12 leh nuai 50 a nei der tawh a ni.
Amah Patekara hi retheihnaah hian a
mikhual lo hle a. Maharashtra tuipui kam
khaw tereuhte Murud-Janjira, Raigad District-
ah lo piangin a pa sumdawnna a tlakchhiat
hnuah hna hram chi hrang hrang thawk kualin
a awm hin a. Kum 1962-ah Mumbai-ah a
pem a, Sir J. J School of Art-ah Commercial
Degree a bei a. Marathi Theatre-ah a tui hle
mai a, Hindi film-a a inlanna hmasa ber chu
Muzaffar Ali-a film siam Gaman (1978) a ni.
Hemi aanga kum riat a ral hnuah N. Chandra
film siam Ankush-ah, Marathi halai hna nei
lo anga a channa aangin mite hriat a hlawh
chauh a. Kum 1989-ah Vidhu Vinod Chopra
film Parinda a chan aangin a lo larchhuak ta
a ni. He film-a misual lem a channa hian a
vawrh sangin National Award a dawn phah a,
a hnu leh zela a film chante pawh Parinda
Film ang zulzuia changin mak tak, bawnra
leh hriatthiam har tak anga a lannate chuan a
lar a belhchhah zual zel a ni.
A mimal nunah chuan Patekar-a mizia
hi thil inkalh tak tak hlawmkhawm tiin a
sawi theih a. Tehkhin nan mimal takin
khawtlang leh Politics-a thil ha lo awmte a
huat em em laiin Politician tam takte chu a
hian an ni lawi bawk si a. Mi hnuaihnung
leh harsa zawkte a khawngaih em em laiin
thinrim takin an hmakhua a ngai bawk hin a.
Bal Thackeray leh Baba Amte te hi a
ngaisang em em mai a ni.
Patekar-a hi Pune-a a in, pangngai tak
leh a chhung bungrua naran ve takah ka va
tlawh umin thil chhut zui ngai tak leh
nihphung pangngai lo takin a lo awng a.
Thingpui min pek chu ka hnar a, chutah film-
a a ṭawng dan niawm takin, ―In rawh, a
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-20-
thlawn a nih kha,‖ a han ti a. Hemi um hian
Hindi, Marathi leh English awng
chawhpawlhin a ]awng ber a, hetiang hian
kan inkawm a
“Kum tin mai hian loneitu intihlum
hriat tur an awm reng mai a. Eng ber hian
nge an thlavang hauhtir che?”
―Nia, an intihlum zel a, chutih lai
chuan ngawi rengin ka lo hu mai mai a tih
theih awm e. Eng emaw chen hnuah chuan
ka ngeng a chhun ta tlat mai a. Car thar lei
nan sum ka khawl a, chutih laiin loneitute
pawisa tlemte avangin an lo intihlum mek
bawk si a. Tichuan, ka hian lemchan thiam
Makarand Anaspure, khawkhenna hmun Beed
District-a khawsa hin chu a sum leh paite
heng loneitu intihlum chhungkuate
chhawmdawl nana pe turin ka sawm a, chu te
mai chu a ni e. Hemi chungchangah hian
inrawlh thuk ka tum lo. Mahse, Makarand-a
chuan chung sumte chu keimah nen ngei kal
duna sem turin min phut ta tlat mai a. Hreh
tak chungin ‗Vawi khat chauh chu ka‘n kalpui
teh ang‘ ti chungin ka zui ta a.
Amaherawhchu, Beed kan thlen chuan an
pasalte intihhlum avanga hmeithaite mit ngeia
han hmuh meuh chuan min timangang ta hle
mai a. Chumi aang chiah chuan ka dam
chhungin he hna hi ka chhunzawm tur thil a
ni tih ka chiang ta hle a ni.‖
―Chanchinbu miten an han puanzar
meuh chuan mi inphal leh anpuitu turte chu a
maka maka tam an lo pungkhawm nghal a.
Keima mimala cheng vaibelchhe khat leh a
chanve pek ka lo tum ve chu a let tam takin a
lo pung ta a. Ţanpuina pawisa a rawn lut ruih
ruih a, keini chuan kan thawh ve pawh a ngai
ta lo hial a. Postman hna kan thawk a ni
ringawt mai. Cheque kan lakhawm a, kan
sem leh ringawt a ni mai.‖
“Mipui lam aangin awiawmna ha
tak in dawng tih hi a dik em?”
―Teh reng mai. Pune-a thingpui dawr
nghakin cheng sanghnih a thawh a, kutdawh
pakhatin khawkhenna hmuna mi ka nih
avangin tiin cheng zathum a thawh a, Pune-a
ka inluahtu Driver-ten cheng sangruk an
thawhkhawm bawk a. Mi hausa deuh Jungal
Kishore Tapadia, ]hian hluiin Aurangabad-ah
Office atan 4,000 sq. ft. leh ram 20 acre a zau,
Counseling Centre atan min pe a. Pune-a
Contractor lian Vikas Bhalero-a‘n Ferguson
Road-ah Office lian tak pahnih min pe bawk
a. Kei ve chuan Corporate-a Chief Executive
Officer-te ka be rawn a, chung mite chu Nana
Patekar-a film chan pahnih khat emaw lo en
ve tawhte an ni a. Kei chuan, Ţhiante u, hei
hi kan mamawh tak chu a ni. Dan ang taka
min tihsak theih chuan khawngaihin min pe
rawh u,‟ tiin ka ngen a. Tute mai pawh chu
kan lamah an ang ti ila a sual awm lo ve,
sorkar hnathawk lian (bureaucrats) aanga
politician thlengin. Ka dinhmun hi ka
hrechiang a, khawfing chu a chat tur a ni,
Arpa chu tute tan nge a khuan ang tih kan en
ang chu (a nui hak a).‖
“NGO te hian heng loneitute
harsatna, tehkhin nan tui lak, loneih aanga
tharchhuah hralhna tur emaw,
kharchhawngte nena direct-a tharchhuah
hralhna tur Bazar angte hi?”
―Chungte pawh chu kan hmachhawp a
ni a. Cheng singkhat leh sangnga hman ral
chhung hi taksa hliam a band-aid bel chhung
anga rei lo a ni a. An hatpui tak tak turin
khaw eng emaw zatte hi enkawl tawp kan tum
a. Hna thawh tur kawhhmuh te, lusun
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-21-
chhungkua aanga naupangte zirna tur
ngaihtuahsak te….. Dik tak chuan Mahatma
Gandhi Mission hnuaia Jawaharlal Nehru
Engineering College, Aurangabad-a miin
chutiang chhungkua aanga naupangte zirna
tur seat 10 pek min tiam a. Kan
ngaihpawimawh ber chu chung khuate chuan
duh tawka hman tur tui an neih theih nan hna
kan thawk mek a, hei hi an thil mamawh ber
chu a ni.‖
Dr. Arvinash Paul, Ha Doctor, kum 18
lai chung hmun harsaa lo thawk ve tawh chu
tunah chuan Naam Foundation-a hruaitu
pakhat (trustee) hial a lo ni ta a. A thil
ngaihven zawng chu tuihna kangchat tawh
tuaithar leh te, ruahtui khawlkhawm te leh
khaw inkalpawhna lam te a ni a, chutiang
tihlawhtling tur chuan a khaw miten an hriat
loh Sorkar Scheme hrang hrang hmang
]angkaiin training a pe a. Nana Patekar hi a
ngaisang hle a, a hmingthanna avangin mi
tam takin he thil hian ngaihven a hlawh phah
a. ―Tunah chuan khaw miten beiseina thar an
nei ta, nitin mai hian anpui duhtu mi 50
aanga 60 te hnen atangin phone call ka
dawng ziah a ni,‖ tiin a sawi.
Dr. Paul-a bakah hian Naam
Foundation hian mi ropui tak tak anpuina a
dawng reng a. Chung zinga mi chu Popatrao
Pawar, Hirare Bazar-a Sarpanch lo ni tawh te,
Radhesshyam Gomla, ama awmna khua,
Gomla, Haryana State-a a ha zawnga thil ha
lo thlen tawh, kum 2008-a President Pratibha
Patel-in chawimawna a lo hlan tawhte an ni
hlawm a. Patekar pawhin heng mite hi
Pasalha dik tak an ni e a lo tih hialte an ni.
“A ropui hle mai. Amaherawhchu,
chung loneitute harsatna chu Sorkar Corrupt
tak hian a ngaihsak lohna hi hailan a ni si lo
va, engtin nge i hmachhawn ang?”
―A dik chiah a lawm. Heng
beneficiaries-te hnenah hian cheng sawm
zelah pawisa sawmnga (duli) vel chauh a
thleng ]hin a. Engmah tithei lo mah ila
politician-hote hi a kualkhung chhungah
hnuhluh kan tum a ni. Mi tam takin min rawn
hmu tawh a, eng party-ah nge an awm hriat
ka tum ngai lo. Hei hi i bial chhunga thil
thleng a ni a, he harsatna chinfel nan hian
cheng nuai 85 kan mamawh dawn a, eng zatin
nge i an ve ang? tiin ka zawt hin a. Cheng
nuai 25 tia min chhan chuan ti hian ka hrilh
hin, „Chalo, na mera, na aap ka (Kal mai
teh, ka ta an ni lo va, i ta pawh an ni bik lo)‟
ka ti hin. Cheng nuai sawmthum panga min
pe rawh ka ti hin.
“Mak ang reng takin Party tin aangin
politician
]
hiante i nei a, chung mite rorel dik
lo avanga he harsatna lo thleng ta hi siamhat
i tum chu a nih hmel si a le!”
―Mimal anga ka hiante an ni lo va,
politician-te chu eng emaw i dil loh chhung
chuan i hiante an ni ang a, anmahnia beisei i
neih aang chiahin nangmahah beisei let an
nei nghal ang. Amaherawhchu, mipui anpui
theitu hnenah an tan thil i beisei chuan a
pawina a awm em ni? Hemiah hian chiang
takin Sorkar inrawlhtir kan tum a, Sorkar
chauhin thil a tih theih ang chite a awm a,
chung chu keinin kan ti thei lo a ni.‖
Kishore Tiwari, loneitu Vidarbha Jan
Andolan Samiti hruaitu, Maharashtra Sorkar
nena thawk dun chuan Patekar-a ngaihdan a
]awmpui a, Patekar-a hmalakna hi Sorkarin
hun rei tak atana hma a lakna tur ni lo mahse,
Sorkar chu mipuite ngaihsak tura karfung ]ha
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-22-
tak a ni tih chu a ngaihdan a ni a. Tiwari
chuan, ―Sorkarin Patekar-a rawtna tam takte
hi a takin a bawhzui tawh a ni,a ti a. A thil
tih hi mi tam takin an hre pung zel a ni.
Naam Foundation Charity-a
beneficiary pakhat Jyoti Morale, kum 35, a
pasal Mahadev, Beed-a loneitu thla ruk kaltaa
mahni intihhlum avanga hmeithai lo ni ta a
awm a. Amah leh a fate pathum enkawl tura
hnutchhiah chuan a vanduaina chungchang
mittui nen ti hian a sawi a, ―Nana leh
Makarand Sab-ten Rs.13,200/- August thla
khan min pe a. Chu chuan min chhawk hle a.
Ani chu tihian ka hrilh a, „Pawisa aiin
hnathawh tur ka mamawh zawk‟ tiin. Chutah
Makarand Sab chuan ka hna tur min zawnsak
ta nghal a ni.
“Mi dang anpui hi engtia duh teh tlat
nge i nih? I puangzar bawk si lo va.”
―A ha e. Chhungkaw rethei tak
aanga lo seilian ka ni a. Kum 13 ka nihin
thla khata Rs. 35/- hlawhin leh ni khata chaw
vawi khat ei theiin milem ka ziak hin a.
College ka kal laiin Rs. 15/- hlawhin Zebra
Crossing rawng ka hnawih hin a. Thil ropui
tak chu a ni lo na‘ngin heng mi harsate nen
hian kan inzawm tlatin ka hria a, an natnate
chu ka natna a lo ni ve ta a ni. Ka puanzar
ngai loh chhan chu tihian kan sawi ang e.
Mite chuan Diwali laiin hal mawi te an lei a,
kei atan chuan mamawhtute ka anpui hi ka
Diwali ve a ni e. Anmahni ]anpui hian
rilruah min tilawm a ni.‖
“I film channa thawnthute hi i
ngaihtuahna nen a inmil viau zel a. Hmanah
khan ti hian i sawi a, tunlai khawvel dinhmun
ang zelin i channa tur roll hi i thlang
]
hin tih
hi?”
―A dik chiah a lawm, nitin chanchinbu
a]anga thinrimna tur leh thaw-ipikna tam tak i
hmuh aangte hian intihthawlna tur kan
mamawh reng a ni.‖
“Hemi chungchangah hian Krantiveer
i sawi lang zauh va?”
―Krantiveer film kha kum 1992-93 a
Mumbai buaina behchhana siam a ni a. Kha
buaina nen khan mimal taka kan inzawm
avangin ka chang a ni. Buai lai khan Curfew
karah ka Jeep-in ka tlan kual a, mipuite ka
hmachhawn a. Politician ul miah lova min
fuihpawrhtuten min hruai sual a ni tiin ka
hrilh hin. Chutih laia ka rilrua min
tihrehawmtu chu chungte chu an ni.
“I chhanna hi a inkalh deuh. Bal
Thacheray nen hian in inhnaih viau lawi si
a?”
―Bal saheb hi ka ngaina, tun thlengin
ka pa ang mai a ni. Ka naupan laiin Marmik-
a cartoon-te kha ka ngaina a. Mi ngainatawm
tak, mi hneh thei, thusawi thiam leh fiamthu
duh tak a ni a. Amah ka ngainatnaah hian
politics leh Shiv Sena engmah a inrawlh lo.
Amah nen kan sawi dun zawng zawngte kha
ka puangzar thiang lova, chu chuan ama
ngaihdan ka kalh ngai lo tihna a ni chuang lo.
Ama ngaihdan apiang kha awmpui ta ila eng
vangin nge Shiv Sena hi ka zawm loh vang.
Chumi avang chuan sawmna tam tak ka hmuh
angin engah nge politics-ah ka zuan luh loh
vang. A chhan chu mahni inkiltawih leh
dawihzep thuthlung te hi ka awmpui loh
vang a ni. Hemi kawngah hian ka bil hle a,
politics hi zawm ta ang ila, a tukah party
aṭangin min pet chhuak leh nghal ang.‖
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-23-
Baba Amte pawh kha i pa ang mai a
ni lawm ni?”
―Anandwa‘n phar enkawlna a din ka
va thawh ve um khan kum 23 mi ka ni a.
Chuta ang chuan chhungkhat kan ni ta a. Ka
harsatnate ka thlen hin a. Baba Amte kha
social worker chauh a ni lova, journalist, film
critics, wrestler leh dan hremi (lawyer) a ni
bawk a. Nun dan mawi tam tak a nei a, amah
ang nih ve hi ka duh a ni.‖
Marathi lemchangtu hlun
Damukankre nen in inhnaih viau tih ka hria
a?”
―Ani kha ka min ngaihsan leh zah em
em a ni a. Damukankre kha J.J. a kan
Professor a ni a. Ka zirna atan fee leh uldang
min tumsak a, Rs. 750/- chauh a ni a, tam lo
mahse, vawiin ni thleng hian mite hnenah ka
la rul lo tih ka sawi hin. A chhan chu mi kan
ngaihsan deuhte nena inzawmna ni tlatin ka
hria.‖
Mi hrang Amte leh Kankre angte hi
Patekara nunkawng hruaitu an nih ngai chuan
politics a ngaihdante hi a tet lai aanga a
pawm dan nghet tak lo zichhuak niin chumi
mil chuan film a chang ta hin a ni. Hindu leh
Muslim thliar hrang tlat, chhungril
ngaihtuahna puakchhuak chuan he thu ―Yeh
Musalman ka khoon, yeh Hindu ka khoon
(hei hi Musalman-te thisen, hei hi Hindu-te
thisen) tiin Krantiveer film-ah a lo lang
chhuak ta a ni. A thawnthu hi ama ziah ngei
a ni.
Bolywood filmstar henkhatte ep
zawnga i din hian a tilungngai lo che em ni?
―Aih, a chhan chu film industry-ah
hian dam khawchhuah loh hi ka pawi ti lo.
Naktukah film chang lo ta ila, chu chuan
danglamna min siam lovang. Keiman theatre
hran ka siam mai ang. Chung zawng ai chuan
thlamuang taka muthilhte hi ka lungkham
zawk a….. chungte chu kei Nana leh Nana te
hi chhungrila ka inremloh chuan engtin nge a
thlen theih ang. Ka chhungrila Nana hi hlim
takin ka awmtir tur a ni ang.
Taka, i hming tak hi eng nge?”
―Vishwanath. Ka nu hianten Nana
tiin min ko hin a, ka pu hlen ta a ni. Ka
passport-ah pawh chutiang zelin.‖
Zawhna tawp ber. Hming phuah
chungchang…. Engah nge Naam Foundation
tih kher hi?”
Naam chu Marathi ]awng
Sandalwood diak, Warkaris Marathi thlarau
miten an chala an hnawih hin a ni a, chu
chuan entir a nei. A awmzia chu kan thil tih
tawh reng rengte chu kan thih hma loh zawng
kan chhunzawm reng ang tia chhechhamna
ang deuh a ni.‖
A Bitter Harvest (A kha zawnga rah seng)
Agriculture Sector hi India rama
eizawnna tam ber a la ni a, thingtlang mi 58%
te chuan eizawn nan an la hmang a, chuti
chung chuan kum 1990 bul aang khan
chanchin tharah loneitu mahni intihlum
(suicide) a lang ta zauh zauh a. Sorkar data
aanga a lan danin kum 2011 khan loneitu
14,000 an intihlum a, hei hi ram puma mahni
intihlum dangte aiin 47% in a sang zawk a ni.
A nihna takah chuan kum 1995 aanga sorkar
record-a a lan danin loneitu mi 3,00,000 deuh
thawte chu kum 2014 thleng khan an intihlum
a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-24-
He dinhmun hi a rapthlak a, a lan dan
ngawt ai hian a nasa thei zawk bawk a ni.
British medical journal The Lancet chuan
India rama suicide figure-te hi report a kim
chang lo niin a tarlang. ―Everybody loves a
good drought‖ lehkhabu ziaktu P. Sainath,
Journalist chuan State Sorkar henkhat leh UT
te chuan loneitu mahni intihlumte hi ‗zero
(bial)‘ angin an puang a. Hei hi changing the
methodology of the National Crime Record
Bureau (NCRB) chuan a nemnghet a ni. Kum
2014 khan Sainath-a chuan ti hian a hrilhfiah
a. ―NCRB-in a thil bithliah dan tidanglamin
loneitu intihlumte chu chhiar dan hrangin a
dah a, chu chuan official record a tihniam ta a
ni‖ tiin. Tehkhin nan Karnataka State-ah kum
2014 khan loneitu intihlum mi 321 record a ni
a, chu chu a hma kuma loneitu 1,403 aanga
nasa taka record tlak hniamna a ni. Mi
]henkhatte chuan a nihna takah chuan
intihlum rate hi 245% in a pung niin an sawi
thung a. Hetiang hi a ruala thil awm thei
(coincidence) a ni thei dawn em ni? Ni love,
tum lawk renga ruahmanna fel tak lo siam
lawk vang a ni.
Devam Kanal
o0O0o
Nula rim tur vang!
Kungtea te tlangval ve lai chuan nula rim tur hi an vang lutuk a,
Uisathiam nen nula rim tur an zawng ]hin vel!
o0O0o
Fapa Neih Chak
Tlangval senior Kungtea pawh khan fapa neih a châk lutuk a, a chî kha khaini burah a thun a,
kawnga lirh pahin, ―Mama, kal chhet chhet,‖ a ti vel. Kut a la bêng thak thak zui!
o0O0o
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-25-
PEST SURVEILLANCE
NICRA ZULZUIIN
J. Rokima, MAS
Deputy Director (Plant Protection),
Directorate of Agriculture (CH),
Mizoram; Aizawl
Kum danga kan lo tih hin danah chuan Pest Surveillance hi loneitute thlawhlaiah kalin
buh leh bal thlai natnate leh a eichhetute a hmunah enfiahin a ven dante a ul anga chawhin leh
loneitute kawmin Zoram dung leh vang kan fang kual hin kha a ni a. Tunah erawh chuan
rannung thahna hlote hi District tinah kan kawl tak avang leh District khawpui tinah Licence
neia zuar (Valid Licence Holder) kan lo neih tak avangin District tinah Agriculture Department-
a mithiamte rawn theihin kan awm ta bawk nen, hmun hrang hranga kal kual hin kha kan ti ta
meuh lo; ul bik thilah chuan mamawh dan a zirin feh chhuah chu a la ni tho a. Hetianga kan
feh chhuah hian kan thlai natnate leh a eichhetuten Economic Threshold Level (ETL) an pel em
tihte enfiah a ni tlangpui a, chutiang chuan hmalak dan tur kan rel mai hin. Entirna tlema zawng
han thai lang ila -
Kan buh chinna hmunah:
Buh kûina hmun square meter khat
huamchhungah rannung 1-2 a lo awmin.
Buh phun hnuah buh hnah 2 aia tam
Buhhnahkhawrin a tih chhiatin leh
Katnelh 5 aanga 10 thleng buh bi khata a
awmin.
Buh kung khertuin buh bi khatah 10% aia
tam a tihchhiatin.
Buh tulzum antirhah buh hnah ro/buh
kung râu 5-10% buh bi khatah a awmin.
Buh bi khata Katnelh 15-20 a awmin.
Buh vuih hunah buh bi khata Katnelh 25-
30 a awmin.
Hei bakah hian kan thlai eichhetuin a
tihchhiat dan azira damdawi chawh dan chi
hrang hrang a awm bawk.
Tih Dan Thar:
Nikum aang khan Agriculture
Department-in kan thlai chi lakte hi kan ram
leilung, sik leh sain a mil em? Eichhetu
rannung lakah eng nge a dinhmun? A chin
chhunzawm zel tlak em? Kan thlai chin tawh
hin (local variety) te nen eng nge an
danglamna? tiin district hrang hranga Officer
leh staff-te nen angkawpin hma kan la an a.
Tuna kan hman mek National Initiative on
Climate Resilient Agriculture (NICRA) hi sik
leh sa inthlak danglam thut thut (climate
change)-in a nghawng kan buh leh thlai
eichhetu rannung lo pung thar zelte chu
zirchian leh a ven dan ruahmanna a ni ta ber
a, chu programme chu nikum chhung khan
Kolasib, Serchhip leh Champhai District
chhunga khaw hrang hranga WRC zau hrang
hrangah buh phun antirh aangin buh seng
thlengin Pest Surveillance and Monitoring
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-26-
Programme chu kalpui a ni ta a ni. A tir
aangin chipchiar takin plot (protected and
unprotected fixed plot) siamin buh in khat
hmun zelah feet 3-a zau bial nga zel siamin,
chuta buh bi li chu a mal te tein buh hnah zat
te, a kung zat te, buh bi kar hlat zawng te, buh
eichhetu rannung awm zat te, a hnah him leh
him loh, engin nge tichhia tihte leh endikna
tam tak hmanga kumtluana endik a ni a.
Chung enfiahna chu chipchiar takin proforma
5 chhungah chhinchhiah niin khaikhawm a ni
leh a. Chuta ang chuan kan Buh chin
dinhmun chipchiar chu kan hre thei ta a ni.
Tunah hian NICRA programme zulzuia
District 3 chhunga zirchianna tlangpui chauh
han tarlang ila.
Kolasib District (Agro-climatic zone-
Humid-mild-tropical zone, longtitude 92°45,
Latitude-24°12, Altitude 622m):
Kolasib District-ah hian ram in 20 hmunah
survey hi neih niin khaw 5 huam chhungah
plot 20 siamin observation hi neih a ni. Zau
hrang hrang survey report aanga a lan danin
Buhchangphai leh Bukvannei phaiah chuan
buh eichhetu rannung a hluar em em loh
avang leh a ram leilung sik leh sain a zir
vangin local variety leh CAU-R1 hi a hlawk
hle nia hriat a ni a. Chutih laiin Tuichhuahen,
Saihapui leh Chilui, Mautuilui phaiah te
chuan a hlawk lem lo, a chhan nia lang ber
chu leilet buh chinna tui paih kang theih loh
avanga buh hnah khawr leh natna dangin a
tlakbuak vang leh a hun taka damdawia
enkawl a nih hin loh vang a ni ber. Kolasib
District-a Tuichhuahen, Bukvannei,
Buhchangphai, Mautui lui, Saihapui-ah te
hian an buh chin tlangpuite chu CAU-R1,
Masuri, Ranjit, Aizong te leh local variety
hrang hrang a ni a, chung buh chinna hmunah
chuan buh tichhetu rannung lar zualte chu
Leaf folder, Stem borer, Yellow hairy
caterpillar, Grass hopper, Gundhi bug, Rice
hispa, Brown plant hopper leh Caseworm te
an ni a, buh natnaah chuan Leaf Blast,
Bacterial Leaf Blight leh False Smut a ni
tlangpui.
Serchhip District (Agro Climatic zone-
Humid sub-tropical hill, latitude 23°,
Longtitude-92°46, Altitude-760m):
Serchhip District-ah hian zau hrang hrang 10
observation neiin ]in 53 hmunah plot 58 siam
a ni a. Chuta anga kan hmuhchhuah
tlangpuite chu Leaf folder, Leaf hopper,
Yellow hairy caterpillar, Rice horned
caterpillar, Caseworm, Blast Leaf Blast,
Sheath blight, Sheath rot a hluar ber a,
CAU-R1 hi kum hmasa lama chin a nih loh
avangin a chin dan zir chawpa chin a ni a,
loneitute buh chin hin (local variety) nena
khaikhin chuan hlawk an ti em em lo. A
chhan ni bera lang chu a hun taka rannung
thahna hloa sawngbawla enkawl a nih loh
vang leh kum dang aia an chin tlai vangin a
kung a puitlin hmain a vui ta mai si a, chu
chuan a thar a tihhlawk loh bakah a vuih hun
laia ruah bawhawk (550.5mm sept) tlak vang
pawh niin a lang. Serchhip District-ah hian
zau hrang hrang Zawlpui, Tuichar, Lumtui,
Tuikum, Chawm, Zehtet, Varhva, Thliarpui,
Zuangleng leh Lungbuk zauah te Fixed plot
siama observation neih a ni.
Champhai District (Agro-climatic zone-
Humid-temperature sub-Alpine, longtitude
93°30, Latitude-23°47, Altitude 1600m):
Champhai District-ah hian zau hrang hrang
10-ah plot 67 siamin observation hi neih a ni
a. Nikum chhung khan buh phun hunah
ruahtui a hat loh avangin loneitu tam takin
buh an phun tlai a, a hmun a zo deuh avangin
buh a puitling hman ta lo a ni. Champhai
District-ah chuan May-June chhung hian
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-27-
hmalak a ni tlangpui hin a, CAU-R1 bikah
chuan kum hmasa lamah lo enchhin tawh ni
mahse, kumin chhung hian thlai tichhetu
rannung ai mahin Blast disease (Buh natna)-
in a tichhe nasa hle. A chhan tam tak zingah
a tir aanga damdawia enkawl hat loh vang
leh buh chinna phai leileta Sangha dah vanga
tui tlin rei vang a ni tlangpui. Hei hian buh
hnahkhawrtu a ti tamin buh tichhetu tam tak a
ti punlun bawk. Champhai District-ah hian
zau hrang hrang, heng Tlangsam, Awmpui,
Hlawnchin dum, Phaizau, Vawmlengkai,
Midum zau, Pumphir, Zote iau zau,
Phaichhuk zau, Luangdarh zau, Keilungliah,
Phailai zau leh Phaichuan zauah te hian
Loneitute hriatpuina leh awiawmna nena
observation hi neih a ni hin a. Champhai
District lamah chuan Burma buh, DRRH-2,
Manipur-te hi Buh chin lar deuh a ni a,
Observation kan neihna hmun tam zawk
erawh chu CAU-R1 chinna hmun a ni
tlangpui.
Hetianga observation atana data chi
hrang hrang lak a nih chhung hian loneitute
leh District tina Officer leh Staff ten
hahnemngai takin min awiawm hin a, an
chungah kan lawm hle a ni.
o0O0o
Kungtea Nupui Ve Thung!
Kungtea nupui hi nu lian tak a ni ve reng nge ni, a rit hrim hrim. An inah rukru a lo lut a,
Kungtea nupui chuan lo manin a ṭhut bet tlat mai a. An fanu hnenah chuan, ―Rang takin Police
va ko vat teh‖ a ti a. An fanu chuan ―Ka Silipar ka hmu zo lo‖ a lo ti a. Rukru pa chuan thei leh
thei lo hian, ―Mami, hmanhmawh teh, kha ka Silipar hi bun mai rawh‖ a lo ti vel.
o0O0o
Fit, Fit Leh Lo!
Inkhelhnaah striker-ah a ang a, a khalh char char a, goalie a bum vek tawh tihah a ding ta
tlat mai a, a ṭhiante‘n, ―Kungte, pêt goal ta che, ngati nge?‖ an rawn ti sap sap a. Kungtea chuan
zawitein, ―Chawn tha a chat a lawm maw le,‖ a lo ti sap.
o0O0o
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-28-
THLAI RAL
PEST
R. Lalrinawma, MAS
Agriculture Extension Officer
Plant Quarantine Station
Indo-Myanmar Border Trade Centre
Zokhawthar
Mizovin ‗ral‘ tia kan sawi chu kan chhiatna tur hawizawnga hnathawhktu kan hmelmate
an ni hin. Hman lai hunah pawh ral laka khaw mipuite an hima an ralmuan theih nana mi
hratkhawkhengte chuan dinhmun pawimawh tak an chelhin zah pawh an kai hin a. Chung
hmelmate chu Agriculture awng chuan Pest tiin kan vuah a. Kan thlai chinte hian an iah tirh
phat aanga seng an nih hnu thleng hian hmelma an ngah em em a, chung ven hna chu thlai
neitute mawh a ni a, a ven dan kawng mithiam zawkte rawn chunga a hun taka hmalak a ul
hin. Thlaite hian hmelma an ngahin a ven dan pawh chipchiar taka sawi tur a awm na a, tun
umah hi chuan a tlangpui chauh kan lawr dawn a ni. A hun taka kan thlaite hmelma laka kan
venhim theih nan chung hmelmate chu engte nge? Engtin nge chhiatna min thlen theih? Engtia
ven tur nge? tih Zoram Loneitute tan kan phochhuak dawn a ni.
1. Mihring leh Ramsa/Ranvulh :
Mi tupawh, eng ramsa pawh i thlai tichhe tur
zawnga a khawsak chuan i thlai tan ral (pest)
a ni. Tun thleng hian khaw henkhatah chuan
ranvulh khuahkhirh lova khaw daia chhuaha
tlattir avanga Loneituten harsatna an tawhna
hmun a la awm nual mai. Ramsa/Ranvulh
(animals) te hi mihring tluk zetin an fing a, an
mizia pawh chik taka zir tel loh chuan ven
(control) mai theih pawh an ni lo.
Kan naupan laia ka la hriat chian em
em chu kan buh a ha a, a vui pawh a ha, kan
khuate pawhin ‗Tun kum chu kham in thar
ngei dawn e‘ mi‘n ti a, kan hlim em em mai a.
Seng tura kan feh zet chu Sanghal leh Zawng
rualin an lo chen a, chung lam aangin Vaki
leh Bemkawng ten an lo tlan bawk a, vauah
Thehleiin chhek ruin an lo tlan mek bawk a, a
neitu chan tur reng an dawn si lo! Lunghnur
leh beidawng takin in lamah kan haw a, am
tuar hmabaka min dahtute leh an thlah kal
zelte hi tun thleng hian ka ngaina leh tawh
ngai lo a, hian enin ka en thei tawh hek lo.
Ramsate laka thlai ven dan kawng
henkhatte:
i) A binga lo neih loh : Mahni chauha lo
bing neih chuan heng ralte hian an beih
vaih chuan an mam pak zel a, a huhoa
neih chuan kan mal tawrh lova, tlemin a
nep deuh.
ii) Dai theu : Mizoten sa thang chi
hrang hrang kan nei a, dai theu (dai
hmanga lo hung chhuah)-a thanga lo hual
chhuah hian ramsa lakah a him thei.
iii) Silai nen : Silai hi mi nazawng neih
theih a nih loh bakah a kap thiam leh
ransa zei zia hre ve lo tan chuan a angkai
vak lo mai thei, a hmang thiamte tan
erawh a angkai thei phian.
iv) Ran khuahkhirh : Khaw tinten ran
khuahkhirhna dan hi chak taka kalpuiin
ran neituten huangah dahin uluk taka vila
dai theu chhungah chauh ran tlattir hi a
hun tawh hle.
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-29-
v) Riah chilh : Tunlaiah thlai inruksak
te a hluar chho ta hle mai a, rukru laka
venhim dan ha ber chu a hmuna
awm/riah chilh hi a ni a, a neituin a rial
rei lutuk chuan a bo duh khawp mai. A
rutu chiang taka mana thuneitute nena
chinfel hi a fuh viau zel.
Venneihthlak takin tunah chuan heng
Sanghal leh Zawng ang chite hi chu pawi
khawih tham tur khawpin an tam tawh lo niin
a lang.
2. Zu-va : Zu-va han tih hian Sazu, Bûi,
Thehlei leh Savate a kawk ber mai a. “Tun
kum chu zu-vain zah a ngai ang a….” tih
awngkamin a kawh ber chu zu-vate laka kan
him leh him loh, kan control hneh leh hneh
loh hian loneitute damkhawchhuah leh
chhuah loh a hril a ni tih sawina a ni.
Mihring leh ramsate kan pung a,
ramngaw nungchate tuallenna kan tichhe lo
thei si lo a, kan inchiahpiah tawlh tawlh a,
hetih mek lai hian nungcha zawng zawngte hi
hiana chhal vek a, humhalh tum hi a dik ber
lo, a chhan chu kan sawi tawh angin nungcha
zingah kan buh leh thlai tichhetu an awm ve
fo hin a ni.
Melbuk-ah hian huan ka nei ve a, tui a
hain lei a ha a. Kum 2012 khan Sihphir
aangin Bean chi ha la chhoin ka ching a, a
ha duhin a hlimawm khawp mai. Ka chhut
dan chuan a rah ṭha bawk a, ―Champhai Bazar
chu ka Bean tharin ka al hneh viau dawn e,‖
ka tih laiin Tlaiberh rualin a rah awm hmasa a
piang a chhungmu chuk chhuakin min seng
khalh zel mai a; Sava hlauh ka tar a, ni 3/4
chhung chu an hlau a, chumi hnu lamah
chuan keimah ngeiin ka ven a ul ta si a, lo lu
lama mi an bawh a, ka tlan chho a, lo lu ka
thlen chuan, Ka pawi ti lo, ka pawi ti lo,” an
ti a, lo mawng lamah an insuan leh a. Chutia
nilenga kan inchai meuh chuan ka chau lutuk
tawh a, tlai lama Tlaiberh rualin ka Bean an
suasam chu ui tak chungin ka thlir liam ta
vawng vawng mai a! Tlem chu ei se ka phal,
mahse, a vaia min pumbilhsak erawh chu ka
phal bik si lo a. A ram ngeihin thar theih
nana thil ulte nei vekin a hralhna ha hle
mahse, khang Tlaiberh rualte khan eitur a
awm leh hun dapin ka huan an rawn kan
chamchi mai si a!
Buh hmun i siam a, seng hun dawn
aṭangin Vaki rualin lo chung zawnah ―Kei,
kei,‖ an lo tih chuan lo welcome vak suh.
Seng hun i nghahhlelh ang bawkin an
nghakhlel ve a nia. I vauah Thehleiten tlak
hlarh hlarh chung leh Bemkawng rualin vau
thingzar aṭanga, ―Ka ei khawp ang‖ tia zai an
vawr lai hian lo hlimpuiin lo khawingam vak
suh, i chunga an rilru put hmang chu ka hrilh
tawh che kha. Heng bakah hian Sazu leh
i-te pawh hi thlai hmelma zinga mi an ni.
Zu-va laka thlai ven dan kawng
henkhatte:
i) Thang : Sazu, Thehlei, Bûi-te hian Fu,
Buh Vaimim leh thlai dang an eichhe
nasa thei hle a, an kalkawng chhuichhuah
a, tah chuan Vaithang leh Thangchep
hmang tea man theih an ni. Bûi chu a
kaw tharlam zawnchhuah a, tah chuan
aluminium phosphide mum 3 dahin
chhilh leh tur. r chi hnih, cake chi leh
a phut chi an ei duh zawnga pawlha an
chet tamna hmuna hrai hi Sazu control
dan awlsam tak a ni a, chaw chah leh
Sazu thi, Ui leh Zawhte ten an chhar loh
nan fimkhur a ul.
ii) Airgun leh Sairawkherh : Vaki, Bem-
kawng, Tlaiberh-te hian thlai rah an eiin
Ramar leh Vahu-te hian buh chi so leh a
bi a mi, a iah chhuah hma siin an chharin
Anam chi theh hlim an chhar zo vek thei
a. A man nan chuan Fal emaw a kam
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-30-
theih a, Vaki, Bemkawng, Tlaiberh-te
erawh chu Airgun emaw Sairawkherh
emawa kah/perh mai loh chu ven
(control) dan dang a vang hle.
Mi ṭhenkhatin, ―Kan rama Sava kan
kap rem zo a, thlai bawmtu rannung an
puang,‖ an tih hi chu thu dik ni awm taka
lang, chhui chiana dik si lo a ni. Sava zawng
zawng hian rannung an ei vek lo a,
thlai/thing, theirah chauh ei an awm.
3. Rannung : Rannung kan tih hian
Laiking leh ke 4/6 nei, thlawk thei leh thlawk
thei lo chi kan huamtir ang a, rannung zawng
zawng hian thlai an tichhe vek lo a, rannung
henkhat heng, Uawk, Laiking, Bak, Uifawm
te hi rannung chawa ringin an nung a, loneitu
hian an ni a, humhalh a ul hle.
Rannung laka thlai ven dan henkhatte:
i) Inseciticide : Loneitu henkhat chuan
kan lovah rannung tlema zawng an lo
awm a, kan hiante an ni nge ni lo, kan
pawi an khawih theih dan pawh ngaihtuah
lovin Tûr kan hmang nghal tawp mai a.
Hei hi chu tih loh tur a ni. Pawikhawih
thama tam, kawng danga control theih loh
an nih chinah Agriculture mithiamte rawn
chunga Tûr hman chauh tur a ni.
ii) Biological Control : Rannungah hian
rannung vek ei chi Uifawm, Uawk,
Laiking kan tihho hi humhalh an ul.
iii) Agronomic Approach : Rannungte
hian thlai khawihchhiat theih hun lai an
nei vek a, rannung hnawksakho mizia
hriatchian hnua thlai chin dan phung her
rem hi a tum ber a ni.
4. Natna : Thlai chi hrang hrang
hian natna bik an nei heuh hlawm, chung
zingah chuan Hmuar (Fungi, Bacteria),
Mycoplama, Virus, Thlai-rulhut (Nematode)
te hi an ni a, thlai bi tum bik an nei heuh a,
thlai hrang hrangin a inkaichhawn theih chite
pawh a awm nual.
Natna hrik laka thlai ven dan henkhatte :
i) Thlai natna hrikte hi mit lawnga hmuh
mai theih loh an nih avangin kan thlaite
an hrisel tawk lo nia kan hriat chuan
Agriculture mithiamte rawn vat hi kawng
awmchhun a ni.
ii) Natna vei tawh thlai aang hian a chi,
rannung, mihring, ramsa, thli leh tuiten
natna an thehdarh theih avangin natna
thlenna hmun tlawh zawhah thlai hmun
danga kalte pawh tih loh tur a ni. Natna
vei tawh thlai aangin a chi lak loh tur a
ni.
5. Hlo : Hloten kan thlai an tihchhiat
dan chu kan hre vekin ven dan pawh Kuta
thlawh, tui chim hlumtir, Hlotûr hmanga thah
te hi kan rama tun dinhmuna a lar zual chu an
ni mai a. Kan thlai chin a zirin hlovin a
khawih pawi theih hun chhung a inang lo nual
na a, thlaiin a han hunbi a hman zawh tawha,
rah a insiam tawh hnu chuan Zuva a nghal
duhin seng a har tih mai lohah chuan hlo
thlawhfai kher hi a ul tawh lem lo.
Aw le, kan ram dinhmun (economy)
innghahna banpui chu Agriculture a nih
avangin loneituten kan mawhphurhna
pawimawh tak hre chungin kan thlaite an
RAL laka venhim a nih theih nana kan tihtur
(thlai venhim) hna a hun taka thawk thei turin
inpuahchah ang u.
o0O0o
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-31-
Kan Chet Velna
1. Mizoram Agricultural Management & Extension Training Institute leh Extension Education
Institute, Jorhat-te buatsaihin January ni 19 24, 2016 khan Agriculture Conference
Hall-ah Off-Campus Training neih a ni a, Line Department aangin mi hahnem tak an tel.
2. January ni 18 leh a hnu lamah khan Pu R. L. Thanzuala, Joint Director of Agriculture
(Technical) leh Pu Lalhmingmuana, SO-cum-SA te chuan Lunglei leh Lawngtlai District-a
Department hmalakna hrang hrang an tlawh a, Chawngteah Farmers Training an neihpui.
3. January ni 20, 2016 khan Director Dr. C. Lalzarliana chuan Mamit District-a Oil Palm
chinna hmun hrang hrang a tlawh. Director hi Pu C. Lalthlamuana, Deputy Director (Oil
Palm) in a awiawm.
4. Oil Palm Nursery Inspection Team din a ni a, heng mite hi mawhphurtute an ni a, kum 2016
February thla chhung hian Oil Palm Nursery inspection hi zawh hman tura ruahman a ni.
Pu R. L. Thanzuala, Joint Director (T) - Team Leader
Pu C. Lalthlamuana, Deputy Director (Oil Palm) - Member Secretary
Pu George Lalthanngura, Asst. Soil Survey Officer (E) - Member
Pu Vanlalruata Hnamte, AEO - Member.
All concerned DAOs - Members.
5. February ni 2 & 3, 2016 khan New Delhi-ah ‗Kharif Zonal Conference on Agril. Inputs
2016‘ neih a ni a, Pu Lalchhanliana, E.E. (Agril. Engg.) leh Pi Lalengzami Haolai, ASC te
an tel. He Conference-ah hian ‗Mission Organic Value Development for North Eastern
Region‘ chungchang sawiho a ni.
6. Department of Agriculture (Crop Husbandry), Government of Mizoram leh ICAR-Indian
Institute of Oil Palm Research, Andhra Pradesh angkawp buatsaih ni hnih awh Workshop
on Oil Palm chu nimin February ni 2&3, 2016 (Thawhlehni) khan Aijal Club-ah neih a ni a.
He Workshop thupui hi ‗Technological Strategies for Oil Palm Plantation in North Eastern
Region‘ tih a ni.
7. February ni 4, 2016 khan Quarterly Review Meeting for the 3
rd
Quarter, 2015-16 chu
hlawhtling taka hman a ni a, Pu R. Lalzirliana, Hon‘ble Minister, Agriculture chu Khuallian
a ni.
8. February ni 5, 2016 khan ‗Workshop on CAU-R1‘ hlawhtling taka neih a ni. He hunah hian
Prof. Premjit Singh, Vice Chancellor, Central Agricultural University, Imphal chu Khuallian
a ni a, Dr. Noren Singh, Deputy Director, CAU, Imphal, Dr. S.B. Singh, Joint Director,
ICAR, Kolasib te bakah KVK Scientist-te leh Agriculture Department aangin presentation
ha tak tak ngaihthlak a ni.
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-32-
9. February ni 5, 2016 vek khan Agriculture Conference Hall, Aizawlah ‗World Soil Day‘
hman a ni a, Pu Lalhmingthanga, IAS, Agriculture Secretary chuan kaihruaiin Lt. Col. Z. S.
Zuala, Parliamentary Secretary chu Khuallian a ni. He hunah hian Officer leh Staff
kalkhawmte hnenah lei humhalh pawimawhzia inziritr a ni. World Soil Day hi District tina
KVK hmunah te hman a ni bawk.
10. February ni 17, 2016 khan New Delhi-ah ‗Task Force on Agricultural Development
(Regional Consultation, North, East & NE States)‘ meeting neih a ni a, Pu Lalhmingthanga,
IAS, Secretary, Agriculture leh Pu Rohmingthanga Colney, Deputy Director (P&M) te an
tel. An pahnih hian ni 19.2.2016 khan ‗Mission Organic Value Chain Development for NE
States‘ meeting-ah tel nghalin
11. Directorate of Agriculture Office building chu a sakna a rei tawhin June ni 4, 1985-a hawn
tawh kha a ni a, tunah hian a building hi a ha tawh lo hle mai a, PWD Quality Control Sub
Division tehnaah pawh rintlak a nih tawh loh avangin sak hat tura ruahman mek a ni.
February ni 22, 2016 khan kan Minister Pu R. Lalzirliana hovin Minister 3, Department
dang angin Official 4 te bakah kan Department aiawhin Dr. C. Lalzarliana, Director,
Pu R. L. Thanzuala, Joint Director (T), Pu K. Cholo, Joint Director (P&M),
Pu Rohmingthanga Colney, Deputy Director (P&M), Pu Lalchhanliana, E.E. (Agril.Engg.),
Pu George Lalthanngura, ASSO(E) leh Pu Tlangtimawia Zote, Insecticide Analyst ten a
hmunah enfiahin building sak hat dan tur mai bakah vantlang tana hmun angkai buatsaih
tura ruahmanna siam a ni.
12. March ni 2 4, 2016 chhung khan Guwahati-ah ‗Mission Organic Value Chain
Development for N. E. Region‘ chungchang meeting neih a ni a, Pu Rohmingthanga
Colney, Deputy Director (Extension) leh Pu Denny Lalchhuanawma, AEO te an tel. Hei hi
scheme thar niin Mizoram atan ‗Mission Organic Mizoram‘ tia din a ni a,
Pu C. Lalnithanga, Deputy Director (R&E) chu Officer Incharge atan ruat a niin thlai thlan
bik Aieng (2,000 Ha.), Sawhthing (2,000 Ha.) leh Vaihmarchate (3,000 Ha.) te chu
Aizawl, Lunglei, Champhai leh Kolasib District-ah te chin tura ruahman a ni.
13. March ni 10, 2016 khan JICA Team-te nen Mizoram Agriculture hmalakna leh thil dangah
te inkawmhona neih a ni a, Kolasib leh Serchhip District-a Agriculture Department
hmalaknate enpui an ni. Kolasib District-ah hian Pu C. Lalthlamuana, Deputy Director (Oil
Palm) in a kaihruai a, Serchhip District-ah hian Pu Lalthanzuala, Deputy Director
(Agronomy) in a kaihruai. JICA te nen hian kan Department hotuten ni 24.3.2016 khan
thawhona tur thuthlung, Memorandum of Understanding an ziak.
14. March ni 14, 2016 khan IIOPR aanga lo kal, Dr. K. Ramachandrudu, Principal Scientist leh
Dr. P. Naveen Kumar, Senior Scientist-te chuan Oil Palm Nursery hrang hrang, Sairang,
Dialdawk leh Bawngva te an tlawh a, Pu R. L. Thanzuala, Joint Director (T),
Pu C. Lalthlamuana, Deputy Director (Oil Palm) leh Pu Tlangtimawia Zote, Insecticide
Analyst ten an awiawm.
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-33-
15. March ni 20, 2016 khan Assam aanga lo kal, loneitu mi 8 leh Council Member mi 3 te
chuan Khamrang Oil Palm Plantation area leh Bukvannei Oil Palm Mill an tlawh a,
hlawkthlak an ti hle. Visiting Team-te hi Pu C. Lalthlamuana, Deputy Director (Oil Palm)
in a hruai.
16. March ni 28, 2016 khan Agriculture Conference Hall, Directorate-ah Agriculture Officer
kalkhawmten Director Dr. C. Lalzarliana hovin Pradan Mantri Fasal Bima Yojana
(PMFBY) zirhona neih a ni. PMFBY hi Crop Insurance Scheme thar niin khuarel chhiatna
avanga loneitute chhawmdawlna tura Central Sorkar buatsaih a ni.
o0O0o
Chhanchhuah Hit Lo!
Picnic-naa pool-a nula pakhat tui tla chu thi chhawngin an chhar a,
a chhartu Kungtea chuan bawihsawmin a ka-ah te chuan a hâm vel a.
Chu nula chu a rawn harh chhuak leh ta a, ―Ka lawm hle mai, min chhanhim a,‖ tiin
Kungtea chu lawmthu a hrilh a.
Kungtea chuan ngui nghiaiin,
―Tikhan bird flu i vei ve chiah!‖ a lo ti sap.
o0O0o
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-34-
Keimahni
1. Pu Lalrinliana, Director of Agriculture (Research & Extension) chuan ni 30.11.2015-a a lo
pension tak avangin a hmun ruak hi Pu H. Lalthanpuia leh Pu H. Thankhuma ten an luah a,
pension bawka an chhuahsan hnuah tunah hian Pu Lalthansiama‘n Director of Agriculture
(Research & Extension) hna hi a chelh mek.
2. Pu Zokhuma Varte, Assistant Plant Protection Officer chuan January, 2016 aang khan
Directorate-ah a hna thar a zawm.
3. Pu K. C. Phugal, SDAE (Rtd), Kolasib chu ni 31.1.2016 khan a boral. Pu Phugal-a hi
Agriculture Department tana mi angkai tak, a thiamna leh finna te hlawk taka kan lo
chhawr tawh a nih avangin Department chuan a ui takzet a ni.
4. Pu Sailoliana Sailo, Deputy Director (Accounts) chu Joint Director-a a kaisan tak avangin
South Zone, Lungleiah sawn a ni a. Directorate of Agriculture-a a hna kalsan tak chu
Pu Zokunga, Deputy Director (Accounts), PHE Department-in eng emaw chen a hmui
hnuah Pu V. L. Thlanawma chu kan Directorate-a Deputy Director (Accounts) atan dah zui
a ni.
5. Pu H. Ramliana, AEO chuan SDAO-a a kaisanna tur a turn down.
Kai sang :
March ni 31, 2016-a Sorkar Notification chhuah angin heng mite hi MAS Grade-V (AEO
and equivalent posts) aangin MAS Grade-IV (SDAO and equivalent posts)-ah an
kaisang
Pu Lalnunmawia, B.Sc (Agri)
Pu Vanlalruata Hnamte, B.Sc (Agri)
Pu Lalremruata, B.Sc (Agri)
Pi Lalnunpuii Parte, M.Sc (Agri Extn.)
Pu R. Lalpianmawia, BAT
Pu Kapnghilhlova, BAT
Pu H. Ramliana, BAT.
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-35-
Transfer :
Heng kai sang tarlante leh a hnuaia tarlante hi an hnathawhna hmun siam hat a ni.
Sl. Name of Officer Present place New place of
No. of posting posting
1. Lalmalsawma SDAO, Kolasib Instructor, ITC, Hnahthial
(attch to NLUP)
2. Lalringliana SDAO, Hnahthial SMS (SS), Serchhip
3. Lalengliana SMS (Agro), Kolasib SDAO, Kolasib
4. V. Zamliana Instructor, ITC SDAO, Hnahthial
5. Lalnunmawia Khawruhlian Instructor, ITC, Hnahthial
6. Vanlalruata Hnamte Directorate (CH) SDAO, Tlabung
7. Lalremruata DAO, Aizawl SMS (Agro), Kolasib
8. Lalnunpuii Parte Directorate (R&E) Instructor, ITC, Hnahthial
(attch to Dte.R&E)
9. R. Lalpianmawia Muallungthu SDAO, Kawtethawveng
10. Kapnghilhlova Directorate (CH) Seed Analyst (Attached to
DAO Office, Aizawl)
11. H. Ramliana DAO, Lunglei SDAO, Chawngte.
o0O0o
ZORAM LONEITU VOL. 59 NO. 6 : JANUARY MARCH 2016
-36-